I gcás na
gcainteoirí thuas tá tréimhsí suntasacha caite acu i gceantracha taobh amuigh
dá mbaile féin, iad lonnaithe sa Ghalltacht agus thar lear agus ba chainteoirí
nárbh as an áit dhíreach seo do thuismitheoirí go leor acu leis. Ar an gcaoi
sin tá gné na canúna lagaithe ina gcuid cainte.
Mar chomparáid
bhain mé gaisneas as taifeadtaí Wigger[1] le comhráite níos canúnaí a
chlos. Aithníonn Conchúr
Ó Giollagáin, ina léirmheas ar leabhar Wigger(CRM)[2] gur fanadh le cleachtas maith sochtheangeolaíochta agus
na taifeadtaí seo á ndéanamh, is é sin agallóir áitiúil a fhostú d’fhonn comhrá
nádúrach a spreagadh.[3]
Níorbh fhíor seo i gcás Ghaeilge na dtaifeadtaí a bhí idir lámha agamsa
i gcónaí, seachas an chéad cheann.
Na samplaí a
luaitear sa phlé thíos is ó thaifeadtaí na teanglainne a tógadh iad mura
luaitear a mhalairt.
Tá 30 duine a
luaitear sna leabhair Beatháisnéis a bhfuil nasc éigin acu le Ros Muc agus
rugadh agus togadh an mhórchuid acu ann. Chaith dream eile acu sealanna ann ag
cur snas a gcuid Gaeilge. Is é is cáiliúla astu sin a chaith tamall ann ná an
Piarsach a chuir oráid cháiliúil Uí Dhonnabháin Rossa i dtoll a chéile ann, an
chaint úd a chuir an lasair sa bharrach. Ba as an áit dóibh seo: Pádraig Ó
Conaire, Pádraig Óg Ó Conaire, Colm Ó Gaora agus Caitlín Maude.
In Atlas Wagner is é Ros Muc pointe eolais 44 ann. An té a thug eolas do Wagner as
Ros Muc Mícheál Maude an t-ainm a bhí air, ní foláir nó bhí gaol aige le
Caitlín thuas.[4] Tá cuntas
mion ar a chuid Gaeilge san Atlas céanna.
Ros Muc féin agus Príomhthréithe na
Gaeilge ann
Is féidir breathnú ar Ghaeilge Chonnacht mar mhórchanúint
amháin. Áiríonn Stair na Gaeilge(SNG) Gaeilge Ros Muc ar Ghaeilge Iarthar
Chonamara. Spéisiúil go leor, leis an gceantar seo a bhaineann Gaeilge Ráth
Chairn chomh maith.[5]
Is gá dúinn a
aithint cén ceantar go díreach lena mbaineann Ros Muc. Áirítear i bhfoinsí eile go bhfuil Ros Muc ar cheann de na
ceantair atá i gConamara Theas agus go bhfuil na háiteanna seo a leanas ann
leis; Ros a' Mhíl, Casla, An Cheathrú Rua, Ceantar
na nOileán, Camus, Iorras Aithneach.
Deir Wigger
linn áfach gur "iondúil
Ros Muc a thabhairt ar an leithinis ar fad a shíneas cheithre mhíle ó dheas ón
nGort Mór idir Cuan Chamais agus Cuan Chill Chiaráin" agus go
gcuimsíonn sé: "An
Turlach Mór, An Gort Mór, Snámh Bó, Cill Bhriocáin, An Turlach Beag, Ros Cíde,
Gairfean agus Ros Muc féin"[6]
Tá roinnt mhaith
buntréithe a bhaineann le mórchanúint Chonamara le sonrú ar Ghaeilge Ros Muc
chomh maith, ar ndóigh, is iad sin:
●
An
t-aiceann ar an gcéad siolla
●
'mh'
tostach a deireadh focail dhéshiollaigh, 'talamh' mar 'tala'.
●
'dh'
tostach ag deireadh ainmhfhocail
●
'tádar'
uaireanta in áit 'tá siad'[7]
Aithnítear go
bhfuil Gaeilge Chonamara Theas/Gaeilge Iarthar Chonamara difriúil le Gaeilge
Chois Fharraige.
Tugann Ken
Nilsen spléachadh áirithe ar na difríochtaí atá idir an dá fhochanúint seo.[8] Deir sé
linn go bhfuil Gaeilge Ros Muc mar a chéile le Gaeilge na n-Oileán agus na
Ceathrú Rua agus go bhfuil siad seo ar fad níos gaire do Ghaeilge Charna agus
Árann ná mar atá do Ghaeilge Cois Fharraige. Dar le Nilson go bhfuil go leor
gnéithe de Ghaeilge Chonamara Theas ann(ina measc seo tá Carna agus Bun a’
Cruc). Ina measc sin tá na rudaí seo a leanas.
●
Coinneáil
na ngutaí fada roimh ‘h’ /bo:har/ agus ní /bohar/ mar atá in Leitir Mór agus
/bo:r/ mar atá i gCois Fharraige.
●
Fuaimniú
ar an '-mh' meánach mar /w/ i bhfocail le '-amh'
●
Breis
úsáidte bheith bainte as '-í' mar chríoch ar na hiolraí /muki:/ muca murab
ionann agus /mukə/.
●
ní gnách 'th' agus 'ch' idir dhá ghuta a
chailleadh.
Tráchtann
Nilson ar úsáid na bhfoirmeacha scartha agus táite den bhriathar ag cainteoirí
Wigger. Níl ach sampla amháin de '-mar', an fhoirm den chéad phearsa iolra ann
agus is é an cainteoir is sine a bhaineann úsáid as. Uaireanta bíonn an dá
fhoirm le feiceáil ann: scartha agus táite in úsáid in aon abairt amháin go fiú
‘mar choinníodar ina rún é go ndeachaigh siad i dtalamh’. Anuas orthu sin
deirtear linn go mbaintear breis úsáide as míreanna áirithe foclóireachta mar
shampla ‘máthair mhór’ in áit ‘seanmháthair’ mar a bhíonn i gCois Fharraige. Tá
an dá shampla seo le clos sna taifeadtaí teanglainne.
Breathnóidh mé
ar na ceisteanna seo ar fad le samplaí ó na taifeadtaí thíos.
Foirmeacha an bhriathair
Scartha/táite
Deirtear linn
faoi Ghaeilge Chonnachta agus Chonamara gur na foirmeacha scartha is treise
‘níor íoc muid’.[9] Tá an dá fhoirm le sonrú ar
chaint na gcainteoirí ar fad thuas cé gur na foirmeacha scartha is coitianta. Foirmeacha scartha den bhriathar
is mó a bhíonn i nGaillimh.[10]
'an t-am céanna
a mbíodh muid'
Aimsirí
Tá foirm an choinníollaigh ann in áit an ghnáthchaite ar
fud an bhaill, mar atá
léirithe go minic thuas.[11] Is iomaí
duine atá cáinteach ar an bhforás seo ach is nós é atá an-choitianta sa chaint
agus tá glacadh ag Williams leis ina mholtaí ar caighdeán úr a leagan amach. Tá
léirmheas mion déanta ag Williams ar obair Wigger i dtaobh Ghaeilge Ros Muc.[12]
'chuimhneofhá arís air'
'an bhféadfhá cur síos beag'
'go mbeadh' (fuaim /x/ atá leis)
Bá an 'f' sna
leaganacha seo ar fad.
Foirmeacha
áirithe
'Cén difríocht
is mó a fheiceanns tú?'
'a bhíonns'[13]
Tá trí
bhriathar[14] ann a
bhfuil foirm choibhneasta dhearfach dhíreach leithleach mar seo acu i
gcaighdeán oifigiúil ghramadach na teanga('a leanas' is mar sin) ach déantar é
seo mar nós i Rosc Muc.
'agus ghearrfadht sé do chluaith ansin i'
'b’fhéidir go mbeadht sé'
'nuair a bhíodht sibh'
'nuair a rithfeadht sí gann'
Bíonn an 't'
seo ann nuair is foirm an choinníollaigh agus focal dar tús 's' a thagann ina
dhiaidh. Is ionann an 't' seo agus an 't' in 'thit sé', corruair coinnítear an
/x/ sa suíomh seo[15] (ag an
gcainteoir is sine ag Wigger).
Rangabháil
láithreach
Tá 'ag ceapadh'
agus 'a cheapadh' le clos thuas. Tá an tríú leagan ann leis, is é sin 'ag
cheapadh' corráit, ba dhóigh leat nach raibh aon bharántas stairiúil aige seo.
Tá 'ag cheapadh' le léamh i dtrascríobh atá déanta ag Brian Ó Curnáin ina
staidéar ríchuimsitheach ar Ghaeilge Iorras Aithneach. "Ta mé ag cheapadh gá bhfeiceadh muid
Joe..."[16] Níl an tógáil seo ag teacht le ceart na
staire áfach. Is dócha gur meascán idir 'a cheapadh' agus 'ag ceapadh atá ann'.
Caolú
'Sea, bhuel
níor fheolaim tú...'
‘a thóig me’
Briathar
neamhrialta
'Ní rinne' atá i Ros Muc cé gur 'níor rinne' is coitianta i gConamara
trí chéile.
Na Réamhfhocail
a'm
a'd
aige/eige
aici/eice
a'inn
agaí
aca
orthub
acub (is 'acu')
leohub
íontub
Tugtar suntas don chaoi a bhfuil na réamhfhocail a bhfuil
na bunfhoirmeacha do/do/de ag dul leo tite le chéile mar /gə/[17].
Cruthaíonn seo deacracht leis an mbealach is fearr iad a scríobh. D'fhan mé
leis an gceartfhoirm agus í séimhithe dá mba ghá.
An ‘b’ deiridh in ‘acub’ is a
leithéid
Sa
tSean-Ghaeilge bhíodh foirmeacha 3ú pearsan ag na réamhfhocail 'occaibh' (acu)
'foraib' (orthu) Is i gceantar amháin, Árainn agus Conamara atá an '-abh' seo
tar éis a athrú ina - /əb/ nó ina -/ub/. De bharr go dtugann
'bh' + 'f' in éineacht 'p' sa Ghaeilge go minic, an gnáthfhuaimniú a rinneadh
ar 'acabh féin' ná 'acu péin'; ina dhiaidh sin nuair a bhí an fho-fhoirm ‘péin’
tagtha chun cinn ó 'féin', ba chosúil go bhféadfaí ‘acu péin’ a roinnt ina
'acub héin'. Ar an gcaoi seo a tháinig 'acub', 'orab', 'leób' leo féin agus mar
sin de chun cinn. Tugann Jesperson meitea-anailís air seo. [18]
Comhréir an fhocail 'freisin'
Thug mé suntas
do shuíomh an fhocail 'freisin' sna taifeadtaí. 'Freisin' a bheith ag deireadh
na gclásal an rud a bhfuil cleachtadh agam air ach níorbh amhlaidh i Ros Muc.
"...is
dóichí ach thugtaí a’ Baile Thiar freisin
air uair amháin..."
"...ach
bhí neart Béarla freisin
ann..."
"...mar ba
sáibhéir a bhí ann agus ba saor cloch a bhí freisin ann..."
"Bhíodar
go deas freisin linn..."
Tá sé seo ag
triúr cainteoirí ó na taifeadtaí.
An t-iolra
Tá claonadh ann
i Ros Muc an foirceann -í a chur leis an iolra, 'muca' ina 'mucaí' is mar sin
de.
'áiteachaí'
'scór bliantaí'
'mharaigh mé ronnachaí... ...ballachaí'
'mónógaí'
'uaireantaí'
'tithí'
'-achaí' mar atá i gCois Fharraige.[19]
Tá leagan áirithe an-spéisiúil ar fad, is e sin ‘cearcaí'
ach 'cearca fraoigh'. Allegro a
thugtar air seo, agus tarlaíonn sé i nGaeilge Iorrais leis.[20] Tá sé seo le sonrú ar
'daoiní' agus 'daoine' ag Caitlín Maude. Tugann Williams suntas don difear idir
'daoiní' agus 'daoine' ag brath ar an bhfocal a thagann ina ndiaidh i leabhar
Wigger.
Tréith ag Gaeilge Mhaigh Eo atá anseo agus spéisiúil go leor ní bhaineann
sé le háiteanna i nGaillimh atá níos faide ó Mhaigh Eo, Mionlach mar shampla.
Díshamhlú /n/ ina /ɾ/
Is éard atá i
gceist le díshamhlú ná an próiseas ina athraítear litreacha cosúla le hiad a
dhéanamh éagsúil lena chéile. Tarlaíonn seo i dteangacha uile an domhain,
meastar. I gcás Ghaeilge Ros Muc na cinn is coitianta ná na leaganacha thíos.
Trí analach a tháinig roinnt acu chun cinn(bunaithe ar an díshamhlu).
mná - mrá
Ballaí Luimní -
Ballaí Luimrí
Aon chnaipe -
aon chraipe
Cnoc - Croc
Cáilíocht na gConsan
Is minic
consain chaola in áit chonsain leathana an chaighdeáin.
'tóigeáil'
'tóigeadh'
Bíonn a
mhalairt ann leis, 'múnadh' is ní 'múineadh' atá sa
chanúint agus thuas.
An Rangabháil chaite
Cuirtear 'í'
breise leis na rangabhálacha caite go minic.
'atá an raidió tógthaí'
'bristí'
'bhí sí imí’ [21]
Foghraíocht
tala’
dhíona'/dhéana'
'i gcaithea’ an lae'
savhradh agus samhradh
(araon le clos thuas, cé go ndeirtear gur savhradh is minice.)
savail - ar samhail
Níor léiríodh é
seo i gcónaí sa téacs thuas agam ach caitear leis na gutaí fada i mbealach
spéisiúil.
Móin - múin
long - lúng
croc - cruc
Bheartaíos gan na hathruithe seo a chur i bhfeidhm óir
chuirfidís fad mór le trascríobh an téacs.
Roinnt Leaganacha Áitiúla
driotháir -
deartháir
cá’il - cá
bhfuil
ar ndó/ ar ndú
- ar ndóigh
sé an chaoi -
is é an chaoi
graithe - gnó
(cé go bhfuil an leagan caighdeanach ann sa chanúint leis.)
chuile - gach
uile
an bheatha -
bia
a’ góilín - 'ag
gabháil fhoinn'
mar a déarfhá,
bhfuil fhios a't - ráitis ríchoitianta.
éicint - éigin[22]
dul/dhul -
goil/ghoil
Ceann de na
leaganacha is aitheanta as an mórcheantar ná an gairmeach úd ‘A mhac’, seans gur analach ón tógáil ‘a stór’ ata i gceist leis seo, is
é sin nuair nach gcaolaítear ainmneacha ceana nó meafaracha agus iad sa
ghairmeach.[23]
Tugann Ó Giollagáin suntas don chaoi a mbaineann Wigger
úsáid as 'dul/dhul' cé go mbeadh 'goil/ghoil' nó 'gabhail/ghabhail/ níos giorra
don réaladh canúnach /gol’/ mar atá san fhoclóir ag Wigger. Chuaigh mé féin le 'dul' le fanacht
níos dlúithe leis an gcaighdeán.
An tuiseal ginideach
Tá deilbhíocht an ainmfhocail simplithe i gcomthéacsanna
go leor. Is minic gan an
ginideach marcáilte. Feictear seo go minic i scríbhneoireacht chanúnach
Chonamara, saothar Mháirtín Uí Chadhain ina measc.
'an cineál sin táilliúracht'
'cén sórt áit é an stillhouse? (seans go
bhfuil an ginideach 'e' báite ag an 'é' anseo ach feictear nach bhfuil sé sna
samplaí eile)
'le hais na carra''
I gcás na bhfocal sin nach dtaipeánann an tuiseal seo ach
le caolú cailltear an comhartha seo go minic de bharr comhshamhlú caoile.
Tarlaíonn an rud céanna i bhfocail a thosaíonn le guta gearr(neodrach) mar
chomhartha an ghinidigh nuair a leanann guta eile iad.[24]
Cailltear 'dh' nó 'gh' deiridh go minic agus go minic ní
hann don tuiseal ach san athrú tosaigh, bíodh sé ina urú nó ina shéimhiú.[25]
Chonaiceamar é
seo thuas sna samplaí seo:
'aimsir a' choga'
le hais na carra’
Saibhreas
Tháinig mé ar
roinnt mhaith leaganacha spéisiúla cainte agus mé ag póirseáil trí na leabhair
éagsúla a bhain leis an gcanúint. Seo cuid bheag acu as LFRM agus na
taifeadtaí.
Na fraecs óil - leathfhiántas óil
plinc pleainc - amach díreach - dúirt mé plinc pleainc suas lena bhéal é
searaitidh - déirce
seanspleantar - seanduine crua láidir
Dia agus
Macdara dhá réiteach - treisiú ar
Dia dhá réiteach
Níor fheolaim
sé na háibíosaíos - abc's
taidhm - bhí an-taidhm aige, duine taidhmiúil, teach taidhm. (An
focal 'time' ach tá ciall bhreise aige, leis, mar is dual d'iasachtaí go minic.
Leabhar liosta
An Teanga Bheo,
Gaeilge Chonamara, Séamas Ó Murchú, An Gúm, 2009.
An t-Iomaire
Rua: Cogadh na Saoirse i dTuaisceart Chonamara, 1939 (athchló 2007) (Ina
bpléann sé go leor den ábhar céanna le Mise.)
Caint Ros Muc, Arndt, Wigger, Dublin Institute for
Advanced Studies, BÁC, 2004.
(Taifeadtaí ón
mbliain 1964, 2 imleabhar, trascríobh agus focal-liosta bunaithe ar an méid
sin, agus taifeadtaí ar an suíomh.)
Beatháisnéis
agus an suíomh www.ainm.ie cuardaithe an 6ú lá Márta 2016.
Focus: Irish
Traditional Music, Sean Williams,Taylor & Francis, 2009.
Gaeilge Chois Fhairrge, an Deilbhíocht, Bhaldraithe, Tomás de, Dublin Institute for Advanced Studies, BÁC, 1977.
Galway
Archaelogical & Historical Society, Ken Nilsen, Imleabhar 59, 2007 lgh 193
go 196 (léirmheas ar leabhar Wigger)
Gluais do Mise
le Colm Ó Gaora, Oifig an tSoláthair, BÁC, 1948 (ní luaitear cé a scríobh)
Graiméar
Gaeilge na mBráithre Críostaí, An Gúm, Rialtas na hÉireann, BAC, 1999.
Irish Dialects
Past and Present, Thomas F. O’Rahilly, Dublin Institute for Advanced
Studies, Lgh
78-82, BÁC, 1972.
Learning Irish:
An Introductory Self-tutor, Mícheál
Ó Siadhail, Yale
University Press, New Haven agus Londain, 1980. (An Córas Foghraíochta)
Liosta focal as
Ros Muc, T. S. Ó Máille, Irish University Press, Baile Átha Cliath, 1974.
Mise, Colm Ó
Gaora, Alec Tom agus a chuid Teo. BÁC, 1943.
Mise, Colm Ó
Gaora, An Gúm, BÁC, 2008.
Modern Irish: Grammatical Structure and Dialectal
Variation, Mícheál ó Siadhail, Cambridge University Press, 1991.
Na Chéad
Chéimmeanna: Luathfhorbairt Gaeilge mar phríomhtheanga, Díriú ar an
bhFóineolaíocht, Stephanie Brennan, Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge, BÁC 2004.
Nicholas
Williams: Caint Ros Muc (Wigger) 139, ÉIGSE, Imleabhar XXXV.
Stair na Gaeilge: in ómós do Phádraig Ó Fiannachta / Maigh
Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig, 1994 (Caib: Ó hUiginn, Ruairí, Gaeilge Chonnacht.)
The Irish of
Iorras Aithneach, County Galway, Brian Ó Curnáin, Institiúid Ard-Léinn Bhaile
Átha Cliath, Imleabhar III. Lch 1993, 2007.
The Sound
Structure of Modern Irish, Hickey Raymond, de Gruyter Mouton, 2013.
Tomhaiseanna
Ros Muc, Béaloideas, 16, Lgh 189-200, An Cumann le Béaloideas Éireann, Tomás Ó
Máille, 1946.
[1] Táid ar fáil anseo
https://www.dias.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=4777:caint-ros-muc&catid=27&Itemid=225&lang=en
[2] Hans Hartmann Ollamh le
teangeolaíocht Chomparáideach in Ollscoil Hamburg a chur an taifead sa siúl an
chéad lá.
[3] Caint Ros Muc, Conchúr Ó Giollagáin,
Béaloideas 73 (2005), Lgh. 192-194. (Léirmheas)
[4] Linguistic atlas and survey of Irish
dialects(LASID), Heinrich Wagner, IALBÁC, BÁC, 1981.
[5] Stair na Gaeilge: in ómós do
Phádraig Ó Fiannachta / Maigh Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig,
1994 (Caib: Ó hUiginn, Ruairí, Gaeilge Chonnacht.)
[6] Caint Ros Muc, Wigger, Imleabhar 1
[7] An Teanga Bheo, Gaeilge Chonamara,
Séamas Ó Murchú, An Gúm, 2009.
[8] Galway Archaelogical & Historical
Society, Ken Nilsen, Imleabhar 59, 2007 lgh 193 go 196 (léirmheas ar leabhar
Wigger)
[9] LASID, Wagner, Im III.
[10] SNG lch 579.
[11] CRM, Wigger.
[12] Nicholas Williams: Caint Ros Muc
(Léirmheas ar CRM Wigger) 139, ÉIGSE, Imleabhar XXXV
[13] I gCarna/Cois Fharraige bíonn sé seo
ann leis. Foirm choibhneasta 3ú pearsa uathu le séimhiú is /s/ atá ann.
[14] Graiméar Gaeilge na mBráithre
Críostaí, An Gúm, Rialtas na hÉireann, BAC, 1999.
[15] ATB lch 40.
[16] Lch 1993! Tá cúig cinn d'imleabhair
ann.
[17] CRM, Wigger.
[18]
Irish Dialects Past and Present, Thomas F. O’Rahilly, IALBHÁC 1972, BÁC. Lgh
78-82.
[19] Gaeilge Chois Fhairrge an
Deilbhíocht, Bhaldraithe Tomás de, Dublin Institute for Advanced Studies, BÁC,
1977.
[20] SNG, lch 546.
[21] SNG - Rangabháil chaite le gutaí
fada, 'buailtí' mar atá i ndeisceart Chonnacht agus i Maigh Eo.
[22] Tugann Ó Coigligh suntas don chaoi a
bhfuil difear idir an beatha = bia agus an bheatha = beo an duine. Rud é seo
atá le feiceáil i dtaifead a haon thuas.
[23] SNG.
[24] CRM, Wigger.
[25] SNG (lch 555 agus lch 565)
No comments:
Post a Comment