Clár
Anailís ar an gcanúint sna taifeadtaí
Ar fáil anseo http://scribhinnifanacha.blogspot.ie/2016/07/anailis-ar-chanuint-ros-muc.html
Saibhreas agus sliocht canúnach
Léarscáileanna agus ábhar eile
Nóta:
Is leaganacha
neamhchaighdeánacha nó cinn arbh fhiú suntas a thabhairt dóibh na leaganacha
atá faoi chló trom. Tugtar fo-nótaí faoi ghnéithe inspéise áirithe eile. Ní
chuirim nóta le gach leagan de ghrá na simplíochta ach go háirithe i gcás
pointí a pléadh roimhe sa téacs.
Pléitear na
leaganacha neamhchaighdeánacha ar fad ar bhealach córasach tar éis an
trascríofa. Ní nós na gnéithe canúnacha ag na cainteoirí sin nach as Ros Muc
dóibh a aithint ná a phlé. Aon rud nach bpléitear sna fonótaí déanfar trácht
air san anailís ag deireadh na haiste. Chuaigh mé le córas litrithe a bhí
bunaithe ar chóras LFRM(Liosta Focal as Ros Muc) chomh maith le córas Wigger as
Caint Ros Muc(CRM). Is córas hibrideach é atá idir eatarthu agus is fearr sa
tslí sin, is dóigh liom, blas na canúna a léirú ach gan a litriú a chur as a
riocht chomh mór sin. Téann LFRM le ‘An talha’ agus ‘a mbrisheá’ agus
bheartaigh mé gan dul chomh fada sin de ghnáth. Bhain mé úsáid as córas An
Teanga Bheo (ATB) go minic chomh maith.
Mar eolas ba
chóir gur 'múin', 'lúng' agus 'cruc' a thuigfear mar fhuaimniú san áit a bhfuil 'móin', 'long'
agus 'croc' agamsa. Chomh maith leis sin tá giotaí airithe curtha i láthair sa
bhfogharscríobh le fírinne an fhuaimnithe a léiriú ach arís ní bheadh sé
praiticiúil an téacs ar fad a scríobh mar seo.
Is ionann [...]
agus an taifead a bheith doiléir.
Is ionann cló
Iodálach agus focal iasachta.
Fágann cló trom
go bhfuil tréith chanúnach nach bhfuil sa Chaighdeán Oifigiúil(CO) ann nó go
bhfuil rud éigin eile ar díol spéise é sa chaint
Seán Ó Conaire, as Ros Cíde, Ros Muc
Láithreoir
leanúnachais: Tá sibh ag éisteacht le Raidió na Gaeltachta agus tá sé an hocht
a chlog, ar Bhlianta faoi Bhláth
anocht cluinfidh sibh Piaras Ó Gaora ag caint le Seán Ó Conaire, as Ros Cíde,
Ros Muc, Conamara.[1]
Piaras Ó Gaora:
Táilliúr thú fhéin a Sheáin agus creidim gur táilliúr a bhí in t-athair[2],
agus ina athair sin roimhe.
Seán Ó Conaire:
Bhí mo sheanathair agus m'athair ina dtáilliúraí agus bhí mé fhéin i mo
tháilliúr agus d'fhága[3]... bhí mé timpeall
is bliain sa mbaile[4]
nuair a cailleadh m'athair, mar a déarfhá,
agus ansin joináil[5] mé an
t-athair aimsir an choga’[6]
P: Roimhe sin,
an sa mbaile a d'fheolaim[8] tú an cheird?
S: D'fhoghlaim
mé cuide[9] dhó[10] ó m'athair ach níor fheolaim mé é ar fad uaidh.
P: Tuigim.
Bheul dúirt tú go ndeachaigh tú isteach san arm, cén bhliain an ndeacha’ tú isteach san arm?
S: Chuaigh mé
isteach ann naoi déag ceatharca, chuaigh mé isteach san arm, agus bhí muid 6
bliana san arm, d'fhága muid an
t-arm i 1946.
P. Tréimhse
dheas a mh'anam.
S: Chaith muid
6 bliana ann.
P: Sea, bhuel
cén fáth an deachaigh tú isteach san arm?
S: Bhuel, ní
raibh tada eile ann an t-am sin, bhí an cogadh bristí[11] amach bliain, bhris
sé amach...
P: 1939, sílim.
S: Sea, i 1939.
P: Bheul, cén chaoi[12]
ar thaithni’[13]
saol an airm leat?
S: Bhuel is fiú
an t-arm ceart go leor an t-am sin ach ní raibh aon pháí[14] ann.
P: Cén pháí a bhí agat?
S: Páí, bhí 13 is dhá phingin a bhí ann.
P: 13 agus dhá
phingin.
S: Sin é naoi
déag ceathracha.
P: Sea, agus cé
mhéad a bhí a' dhul ag tíocht[15] nuair a d’fhág tú,
6 bliana ina dhiaidh sin?
S: Punt agus
dhá phingin, nuair a d'fhága[16] muid[17] é.
P: Ó is é,
chuaigh an pháí suas mar sin, suas le scilling in aghaidh na bliana?
S: Timpeall is mar sin[18], ach
fuair muid grant of duty, mar a déarfhá nuair a d'fhága muid an t-arm, fuair mé suas le céad punt, chuile[19] dhuine
a bhí ann, a' dtuigeann tú?
P: M'anam gurbh
fhiú go leor, is dóichí[20], céad punt an t-am
sin?
S: Go deimhin,
b’fhiú.
P: Bhí tú in
ann pórtar a ól air.
S: Bhí tú in
ann 10 seachtainí a dhéanamh ar phunt an t-am sin.
P: Bhí.
S: Bhí tú.
P: Cé méad[21] a
bhí ar an bpionta an t-am sin?
P: 10 bpínne?
S: Gheobhfhá[23],
in áiteachaí[24] eile,
9 bpínne.
P: Ceithre
phionta fhichead mar sin?
S: ...bhíodh tú
in ann ceithre phionta fhichead a cheannacht[25] ar phunt.
P: Baigh deaid.
Bhuel cén chaoi a gcaiteá an lá san arm, cuir i gcás, cén t-am a n-éiríodh
sibh?
S: D'éiríodh muid
ar timpeall is ceathrú tar éis a
seacht ar maidin agus...
P: Céard a bhí
ann an uair sin?
S: Théadh muid
amach ar shráid ansin ag a naoi a chlog. Bhíodh muid ag seoladh poill [...],
muscaeid agus machineguns[26], mar a déarfhá, i gcaithea’[27] an lae, go dtí, go
ham dinnéir, agus th’réis[28] am dinnéir théadh muid[29]
ag spórt síos 'ag' an bpáirc nó dhon aimsir bhreá. Bhíodh muid críochnaíthe[30]
ag a leathuair théis a ceathair, chaith muid an tae ag a leathuair théis a
cheathair, ó leathuair théis a
ceathair go dtí leathuair théis a cúig agus bhíodh muid saor ansin go dtí maidin lá arna mhárach arís. Sin é an
chaoi a raibh saol an airm nuair a bhí mise ann ar chuma ar bith ach bhí saol
crua an t-am sin ann ní hionann is anois.
P: Bhuel, nach
mbíodh a leithéid de rud ann agus garda freisin?
S: Ó bhí garda.
Chaithfeadh tú do dhuty a dhíona’ ansin, caithfeadh tú, théadh
muid ar gharda ag a 10 ar maidin go dtí an 10 a chloig maidin lá arna
mhárach, mar a déarfhá, sin ceithre
huaire fichead ar duty, agus ceithre
huaire fichead saor.
P: Bhuel, cá sórt obair í, obair an gharda? Cén
saghas oibre a dhéanann sé?
S: Nuair atá tú
an an ngeata, ar gharda caithfidh tú chuile dhuine a stopadh a thagann isteach
an geata. Caithfidh tú fiafrú cé hé
fhéin, is cuma, is cuma, má aithníonn tú fhéin é caithfidh tú fiafrú dhó cá’il[31] sé
a’ dhul nó cén graithe[32] atá isteach aige.
Ní ligfhear[33] isteach
aon duine ann ach duine a bhfuil graithe isteach aige.
P: Bhuel, cuir
i gcás nach dtiúrfhadh[34] fear freagra ort
agus go ndéanfhadh sé iarracht a
dhul isteach dhe do bhuíochas, céard é...
S: M’anam
bheadh cead agat caithea’, bhí, d'fhéadfhá ‘ruchar[35] a
caitheamh san aer is gearr go mbeadh cúnamh agat anyways.
P: Ó tuigim.
Agus sé bliana, a deir tú, a chaith tú san arm.
S: Chaith mé sé
bliana ann agus bhí sé tufáilte[36] san arm an t-am
sin, tá mé siúráilte dhe.
P: Bhuel bhíodh
siúlóideachaí[37] móra
nó bíonn i gcónaí, is dóichí, ag an
arm. Bhí tú ar chuid acu seo is dóichí?
S: Go deimhin,
bíonn, bhíodh muid orthub[38] 3 nó 4 dho uaireantaí sa mbliain ar chuma ar bith. Cuímrím[39] ar siúl as an Rinn
Mhór go dtí Contae a’ Chláir.
P: Aistear cé méid míle?
S: Timpeall is, timpeall is tríocha cúig
míle.
P: Tríocha
cúig?
S: Um.
P: In aon lá
amháin ab ea?
S: Ó ní hea,
thug muid cúpla oíche. Champáil muid amuigh,
an dtuigeann tú? Dhéanadh muid timpeall is deich míle sa lá, mar a déarfá
anois, is champáladh muid amuigh ansin is thóg sé timpeall is trí lá orainn a dhul síos an t-achar sin.
P: Bhuel cén
chaoi a thógfadh sibh beatha nó an gcaithfeadh sibh fhéin an bheatha a...
S: Ó thagadh,
thagadh an bheatha[40],
an dinnéar, thagadh sé aniar ar an leoraí, an dtuigeann tú, bhí kitchen, bhíodht siad in ann an kitchen,
an chisteanach a tharraingt ina diaidh, le haghaidh cúcáil[41] a dhíona’.
P: Tuigim,
bheul sa Rinn Mhór a bhí tú, a liostáil tú?
S: Ó bhí muid
sa chuile áit thart. Bhí muid...
P: Ach sara
liostáil tú ab ea?
S: Liostáil muid sa Rinn Mhór. Cuireadh as
sin muid go Droichead an Chláirín,
bhí muid i Killcolgan House sin an
t-ainm a bhí air sin agus ansin hathraíobh[42] amach go Dunsanden’s House, amach i Dunsanden’s bhí muid scaithea’ fada ansin freisin nuair a
d'imigh muide[43], hathraíodh
suas go hAthlone ansin muid, chaith
muid cúpla bliain eile in Athlone,
bhí mé scaithea’ i Luimreach Sarsfield Barracks agus Collins' Barracks i gCorca’. Chaith muid
an t-achar sin. Ní bhíodh muid san áit chéanna i gcónaí, mar a déarfhá.
P: Bhuel, nuair
a bhíonn fear gléasta suas in arm is in éide mar sin, an gcuímríonn sé air fhéin go minic go bhfuil sé dhá bheathú le dhul amach le piléar a stopadh?
S: Bhuel, á
muise, níor chuímrigh tú air sin a Sheáin, nuair atá tú óg, is cuma leat
freisin an dtuigeann tú, tá tú, nuair atá tú siúráilte le haghaidh rud a dhíona', tá tú in ann a dhíona’ freisin.
P: Hum.
S: Níl beann ar
bith ar dhuine ar bith anois nuair atá tú in ann rud a dhíona’.
P: Bhuel an
Gaeilge ar fad a labhraítí?
S: Bhuel, bhí
an traenáil ar fad i nGaeilge, mar a déarfhá,
ach bhí neart Béarla freisin ann[44]. Bhí
daoine ar a’ Rinn Mór nach raibh Gaeilge ar bith acub. Ach d'fheolaim go
leor acub Gaeilge ó mhuintir
Chonamara freisin.
P: D'fheolaim.
S: Ó,
d'fheolaim.
P: Agus ar ndó’ bhí neart as Conamara ann.
S: Bhí siad as
chuile áit sa tír ann, as Dún na nGall agus Bleá Cliath, agus Ciarraí, thart timpeall, bhí siad as Tuaim,
corrdhuine as Tuaim is as Baile an Chláir.
P: Ar ndó’ bhí carachtaeirí móra ar an Rinn
Mhór.
S: Ó muise go
deimhin bhí, is iomaí duine a bhí in
ann pórtar a ól ar chuma ar bith.
P: Bhuel
tháinig tú amach as an arm thr’éis
sé bliana agus céard a rinne tú ansin?
S: Fuair mé jab
Tí Moon’s[45] i nGaillimh.
P: Sin é, thuas
anseo ar an gcoirnéal.
S: Thuas anseo
i nGaillimh anseo agus chaith mé timpeall is bliain go leith Tí Moon’s ag obair ar an táilliúracht.
P: Ag feolaim táilliúracht?
S: Sea.
P: Ó, sea, agus
as sin?
S: Chua’[46]
mé ansin go Tuaim le Ger Kenny tá an áit dúinte[47] suas ó shin. Nuair
a fuair George bás dúnú suas an áit.
Bhí factory beag dá chuid fhéin aige
bhí suas le dhá dhuine dhéag ag obair ann, an t-am sin, agus bhí mé ag fanacht
i gCorofin[48].
Murphy, Páraic Murphy, a bhí ar a’ bhfear a raibh mé ag fanacht leis i dTuaim, Corofin, agus 'sé an t-airgead a bhí mé
a íoc sa t-am[49]
sin agus cúig déag sa tseachtain ar a' seomra agus ar mo dhinnéar.
P: Bhuel, cén
pháighe a shaothraítí mar tháilliúr ag an am sin?
S: Timpeall is
ceithre phunt, ó thrí punt go dtí ceithre phunt, is.. cén t-ainm a thuganns tú air, piecework.
P: Ó tuigim.
Bhuel ansin nuair a d'fhág tú Corofin,
cé[50]
ndeacha' tú?
S: Bhí mé a'
dhul ag scoil ag Michael Kane as an gCeathrú Rua ansin san oíche.
P: Ó sea.
S: Michael
Kane, bhí sé múnadh night school, mar a déarfhá, thíos ansin
i gCorofin chaith mé dhá oíche ag
dhul ag an scoil ins an oíche. Bhíodh
muid ann ón seacht a chlog a chloig go
dtín deich, go dtín deich agus d'fhágfadht
sé sa mbaile sa gcarr mé, corroíche, an oíche a mbeadh am aige, mar a
déarfhá anois.
P: Bhuel, ar
fheolaim tú mórán?
S: Ó muise is
d'fheolaim muid corr-rud, an dtuigeann tú.
S: Ní raibh sé
in ann mórán Gaeilge a mhúineadh dhúinn anyways,
an dtuigeann tú, b’fhéidir go múnfhadh[52] sé dhúinn le haghaidh í a[53]
litriú nó rud mar sin.
P: Agus nuair a
d'fhág tú Cora Finne ansin, chua’ tú
go?
S: Chuaigh mé
go Woods's i mBallinasloe.
P: Woods? Cén sórt teach[54] a
bhí ansin?
S: Teach mór éadach
a bhí ann agus bhí suas le dhá, ní raibh aon bhealach eile le haghaidh culaith
éadaí a dhíona’ an t-am sin ná é a
fháil ó na siopaí móra seo an dtuigeann tú? Woods's,
ní hé Woods’s a bhí a’ ruith an áit ar chor ar bith an t-am
sin ach Nicholas agus b'as Corca’[55] é Nicholas bhí suas
le dhá scór daoiní[56] ag
obair ansin. Tá an siopa i mBéal Átha na Sluaighe i gcónaí, feicfidh tú go deo,
mar a déarfhá, thíos ar an tsráid, feicfidh tú Woods' Shop scríofa ar tiles
nuair a chasfaidh tú an cross-bhóthar.[57]
P: Agus as Béal
Átha na Sluaighe ansin sílim go ndeacha'
tú ó dheas?
S: Chuaigh mé ó
dheas go Contae Chiarraí, an áit a dtugann siad Kenmare air.
P: Kenmare, ní
raibh aon Ghaeilge ansin, a’ raibh?
S: Ní raibh
muise ach corrfhocal, chasfhaí[58] corrdhuine leat a
raibh Gaeilge aige.
P: Cén chaoi ar
thaithni’ na Ciarraíochaí[59] leat?
S: Bhí siad go
deas, agus bhí dream an-deas a bhí i gContae Chiarraí agus an ceantar mar shiúl
mé chuile áit Killarney, Listowel, bhí
mé ag Puck Fair agus shiúil mé thart
ar fad dhó agus síos Trá Lí, Killgarvan,
chaith mé scaithea’ in Killgarvan
freisin, a’ dtuigeann tú.
P: Bhuel, nuair
a d'fhág tú Ciarraí ansin, chua' tú
go?
S: Chua' mé go
Sasana.
P: Ó sea. Agus
an raibh sé le, táilliúireacht a chuaigh tú?
S: Sea fuair mé
jab i Birmingham.
P: Birmingham.
S: Sé an t-ainm
a bhí ar an bhfactory. Shella Raincoats.
P: Cén t-ainm
anois?
S: Shella Raincoat, nach aisteach an
t-ainm?
P: Bhuel, raibh
mórán ag obair sa monarcha sin?
S: Bhí timpeall
trí chéad bhí timpeall is céad go leith cailín ag obair ann, agus a’ dtuigeann
tú...
P: Bhuel, an
ndéantá an ball éadaigh uilig[60] thú fhéin?
S: Ní dhéanfhá,
ní dhéanfhá, ní bhfaighidh tú é le díona'.
B'fhéidir go mbeadh... Chuaigh seisean thrí lámha cúigear nó seisear sula ra’
sé críochnaí[61], b'fhéidir
gurb é an jab a gheobhfhá ann, an
dtuigeann tú, le haghaidh muinchillí an
chóta a dhíona', b'fhéidir go bhfaighfheá
le haghaidh an collar a dhíona’, ‘
dtuigeann tú.
P: Tá fhios
a’m.
S: Tá duine
eile ansin ann le haghaidh iad a fhuáil ar an seaicéid nó ar a’ gcóta agus tá
dream ann le haghaidh iad, le chuile rud
a dhíona’ anois an dtuigeann tú, b'fhéidir go bhfaighfheá baste, tá basting machine, tá
chuile chineál machine ann a’ dtuigeann tú, agus tógfaidh sé scaithea’ fada ort freisin, feolaim le haghaidh na machines seo a oibriú freisin, a'
dtuigeann tú, tuigeann tú b'fhéidir nach bhfaighfheá an ceann a bhí agat sa mbaile ar chor ar bith agus tá
difríocht eatarthu, tá siad, ní hé an dream céanna, ní hé an chaoi chéanna a
n-oibríonn siad, a’ dtuigeann tú.
P: Bhuel sílim
gur phós tú i mBirmingham.
S: Phós mé bean
as Baile an Chláir.
P: Ó sea agus
tháinig tú abhaile.
S: Tháinig mé
abhaile ansin.
P: Go Baile an
Chláir.
S: Go Baile an
Chláir. Bhí a teach fhéin aici sa mbaile
agus bhí píosa beag talún, ní raibh mórán talún ach cheannaigh muid píosa talún
óna driotháir[62].
Cheannaigh muid an t-am sin é ar ocht gcéad punt, óna deartháir, agus d'athra muid[63] ansin
timpeall is scór bliantaí[64], chuaigh mé ag
tiomáint machine dhon Board of Works ar a’ Corrib Drainage Scheme.
P: Cén bhliain
ar thosaigh an scéim sin, a Sheáin, an Corrib
Drainage Scheme?
S: Naoi déag
caoga ‘gus ceathair, naoi déag caoga ‘gus ceathair a thosaigh sé, sa Márta agus
chaith mé 6 bliana ag obair ann ag tiomáint an machine, agus rinne muid ó Dhroichead Bhaile an Chláir go Turlach
Mór na sé bliana sin. Bhí dhá mhachine ann, bhí machine ar dhá thaobh dhon abhainn agus bhí machine, machine-annaí ar
na small draentrachaí bhíodh ag tíocht isteach san abhainn freisin, an
dtuigeann tú, a bhíodh ag tíocht isteach tríd an tala’, an dtuigeann tú,
áiteachaí boga suas thimpeall[65] is Creig Mór agus
na háiteachaí sin, an dtuigeann tú,
tá tala’ an-íseal ann, bhíodht sé[66] líonta ag uisce sa
ngeimhreadh i gcónaí, an dtuigeann tú. Nuair a scaipfeadh na [deiríocha] anonn
sa ngeimhreadh scaipeadh sí isteach
ar an tala’ seo agus bhíodh na feiliméirí
iad fhéin ansin, an dtuigeann tú, dhéanfaidís draein uilig isteach ann agus nuair a tháinig an scéim seo go dtí, le
haghaidh cúnamh a thabhairt dho na feiliméirí suas ansin, chuir siad machines bheaga sna draentrachaí seo
agus leathna’ siad agus dhoimhnigh
siad na draentrachaí agus thriomaigh sé sin an tala’ ar fad thuas ansin.
P: Tuigim.
S: Agus bhíos machine thosa' siad, istigh i nGaillimh agus thosa' siad ag Corrach Mór Bridge agus rinne siad dhá mhachine suas go dtí Droichead Bhaile an
Chláir, sin é an chaoi, sin é an chaoi a rinne siad suas go Ros Comáin, chomh
fada le Ros Comáin dhuit.
P: Agus rinne
an scéim an-mhaith, ceapanns[67] tú?
S: Ó go
deimhin, rinne sé.
P: Bhuel le
filleadh ar Ros Muc. Sílim go raibh gaol a't leis an bhfile sin Colm a'
Bhailís?
S: Ó go deimhin
bhí.
P: Cén gaol a
bhí a't leis?
S: Ba deartháir
dho mo mháthair mhór[68] é.
P: Ba ea.
S: Mo mháthair mhór, bean fhileata, sé an
t-ainm a bhí uirthi Peig a' Wallace, agus ba dhearthár do Cholm a' Bhailís a
bhí inti, agus sé an áit a rugadh iad ar an nGairfean is tá an teach a bhí siad
is tá balla an tí i gcónaí ann.
P: Ach chuala
mé ráite agus fiú amháin chuala mé craolta é go mba istigh ar na hoileáin in
áit éicint a rugadh Colm a' Bhailís?
S: Níl fhios
a'm cé a rugadh Colm a' Bhailís ach bhíodh sé ina chónaí ar an nGairfean agus
tá a theach i gcónaí ann anyways níl
fhios a'm cén chaoi a rugadh, cén áit a rugadh é ach is ann a bhí mo mháthair
mhór agus is ann a rugadh mo mháthair ar an nGairfean agus tá 'n balla an[69]
tí ansin i gcónaí. Le fear as Inis Treabhair an tala’ sin anois.
P: Hmm, bhuel
seachas a bheith...
S: Agus d'fhága
Colm a' Bhailís an Gairfean, sagart a bhí i Ros Muc, níl fhios a’m cén t-ainm a
bhí ar an sagart, níl fhios a’m Welsh nó MacDonagh agus thug sé, sin é, sin é
an sagart a rinne an séipéal i Leitir Móir agus thug sé isteach Colm a' Bhailís
mar ba sáibhéir a bhí ann agus ba saor
cloch bhí freisin ann agus bhí sé in
ann balla a dhíona' freisin as
clocha agus bhí sé in ann ádhmad[70] a ghearradh le sábh
agus sé an sagart a thug isteach é agus phós sé istigh ansin i Leitir Móir nó
Leitir Caladh agus níor tháinig sé amach ariamh ann mara dtáinig[71] sé ar cuairt níor
tháinig sé ann ariamh.
P: Hmm, bhuel
nuair a bhí tusa ag fás aníos ra' mórán dhá
chuid amhrán ag na daoine óga?
S: Ó go deimhin
bhí, bhí Cúirt an tSrutháin Bhuí acub, agus An Seanduine Cam, agus Amhrán
an Driotháirín, na hamhráin sin
ar fad. D'fhoghlaim mé cuid acub sin
mé fhéin, ag dhul ag an scoil.
P: Ar scoil.
Ach ní ó na seandaoine a dh'fhoghlaim tú iad?
S: D’fhoghlaim
mé cuid acu, a' dtuigeann tú, ó bhí seandaoine ar an mbaile a raibh seanchas
acu siar go dtí céad bliain roimh an am sin, chloisinn seandaoine ag caint ar
Cholm a’ Bhailís agus ag caint ar m'athair
mór. Ar ndóigh shiúl m'athair mór Conamara ar fad mar ní raibh aon táilliúr
eile ann a bhí in ann aon éadach a dhéanamh ach é fhéin.
P: Bhuel chaithfheadh sé gur fear mór le rá a
bhí ann tuigthear dhom gur dhúirt m’athair fhéin é sa leabhar a scríobh sé go
mba choilgneach agus go mba chantalach a’ táilliúr a bhí ann.
S: Is iomaí
uair a chuala mé, mura dtabharfhá a dhóthain poitín le nól dhó[72] ní raibh sé a dhul
a dhíona’ tada dhuit.
P: Sin é a
dúirt seisean ar aon bhealach, gurb é an chéad, an chéad fhear ariamh é a
chonaic sé ag ól uibheachaí fuara
agus poitín le chéile agus mara mbeadh sé sin nach mbeadh [leasc] ar bith air
iarraidh dhon mhaide croise a bhí aige a thabhairt dho dhuine.
S: Sé an chaoi
a raibh sé an t-am sin, a' dtuigeann tú, dhá mbeadh culaith éide le díona’
a’tsa a' dtuigeann tú, seachas go ngabhfhá go dtí a’ teach, go n-iarrfhá an táilliúr go dtí do theach
fhéin agus ghearrfadht sé do chluaith ansin i do theachsa agus
sé an chaoi a raibh se á dhíona’ sin
dhá uair sa lá, níl fhios a’msa a ra' meaisín ar bith aige an t-am sin
ach bhí meaisín aige sular cailleadh é mar chonaic mé an meaisín, a' dtuigeann
tú, a bhí aige.
P: Bhuel sílim
go raibh fáth éicint[73] eile ann
freisin mar, i leaba an chlann ar fad a thabhairt ‘huig[74] an táilliúr bhí sé níos éasca dhon táilliúr a theacht go dtí an
teach.
S: Go deimhin
bhí.
P: Agus éadach
a dhíona’ uair sa mbliain dhon teaghlach ar fad.
S: Bhuel nuair
a thiocfadh sé go dtí an teach dhéanfhadht
sé éadach do chuile dhuine sa teach fear agus mrá, bhí sé a dheanamh go mhrá freisin, bhí sé in ann sciorta mrá a dhéanamh chomh maith le sciorta
fir.
P: Sea deirtear
ansin gurb é an chaoi a gcuirtí sa gcisteanach é agus go, b’é an chaoi, chuirtí
[cúltha] faoi.
S: Bhainfhí an doras anuas, chuirthí faoi,
b’fhéidir go dtí dhá chloch faoin doras go dtéifeadh siad suas sé, chaithfeadh
sé an lá ag fuáil ansin dhó fhéin, ansin.
P: Ach d'athra' an stíl ansin, mar a déarfhá, an táilliúr a' dhul go dtí an
teach agus ansin teach an táilliúra aimsir
t'athar nach b'shin é mar a tharla? An fhad a bhí...
S: Bhí m’athair
ag dhul ó theach go teach anyways, le
m’athair, freisin, nuair a bhí sé óg, ó bhí, ach ansin thosaigh siad, fuair
siad an machine ansin, an dtuigeann
tú, agus thosaigh siad, agus bhí chuile dhuine ansin, sé an chaoi go dtagadh chuile dhuine ansin lena gculaith éide acub,
a’ dtuigeann tú, agus ní raibh aon táilliúr eile thart ansin in áit ar bith, an
t-am sin, aimsir..., ní raibh siad in ann é
a choinneáil déanta[75] an méid éadach a
bhí siad a dhíona’, ach ní raibh aon
airgead ann ach an oiread.
P: Ach céard í
an táilliúracht, sílim, ea, atá a’ dhul i léig, an cineál sin táilliúracht[76] atá
i gceist a’m.
S: ...an méid
sin táilliúirí i gConamara, ach ní raibh an táilliúireacht riamh chomh maith is
atá sé anois, mar níl aon táilliúir ann anois.
P: Ní heol dom…
S: Níl aon
táilliúr istigh i nGaillimh anseo anois ag obair dhóibh fhéin ach beirt agus tá
siad sin sean.
P: Ní heol dom péin ach táilliúr amháin i gConamara
faoi láthair, sin é Peaitín an Táilliúra
ó Ros a’ Mhíl.
S: Tá aithne
mhaith agam air, nó bhí aithne mhaith agam air, mar a dtuigeann tú anois,
déarfainn go bhféadfadht sé a bheith
ag fáil a dhóthain le déana’ 'fhéidir tá go leor rudaí ann, an dtuigeann tú, a
chaitheas tailliúra a dhíona'
freisin, an dtuigeann tí, ceannóidh tú culaith éide nó gheobhfha’ tú culaith
éide agus tá sí róbheag nó rómhór ‘uit, an dtuigeann tú, agus tá, tá sé in ann séat[77] a
chur ar treasbhsar, tá sé in ann rudaí go leor a dhíona’ agus culaith éide a dhéanamh freisin, an dtuigeann tú?
P: ‘ ndéanann
tú táilliúireacht ar bith thú fhéin faoi láthair?
S: Bhuel, ní rinne[78] mé aon táilliúireacht anois
m’anam ní dhéanfhainn anois é ach
amháin dá mbeadh duine ina chumas anyways.
P: Ar nós mé
fhéin?
S: Sea.
P: Abair
báinín, meas tú, tá mé á chuartú le fada.
S: Dá ndéanfhainn é anois, dho mhac t'athar, mar a déarfhá.
P: Ní ómós a
bheadh a’t domsa ach dom athair? Ní
ómós dhomsa é?
S: Chonaic mé
t'athair go minic sa teach.
P: Tá fhios a’m. Céard a bhíodh sé a dhíona’? Cuartaíocht ab ea?
S: Sea. Nuair a
thagadh sé, is iomaí uair a dhéanfadh m’athair dhá chulaith in éineacht dho
Cholm Ó Gaora. Dhéanfhadh sé. Agus nuair a thagadh sé ag díona’ culaith éide
chuiridís fios ar bhuidéal fuisce agus bhídís ag ól ansin go ceann, is iomaí
oíche a roinn sé dhá oíche ann.
P: An fuisce ó siopa a bhí anseo nó poitín?
S: Poitín is mó
a bhíodh acu ar chuma ar bith.
P: Ó sea, bhuel
chuala mé ráite go minic faoi tháilliúirí mara
dtaitneodh tú leis an táilliúr go ndíonfhadh sé ball séire dhíot fhéin agus
dhon chulaith éide. Go gcuirfheadh sé mallacht éicint nó lucht éicint ar an
gculaith éide, ar fíor é sin?
S: Is fíor,
níor mhór dhuit bheith fíormhór leis, an dtuigeann tú, an t-am sin níor mhór
dhuit bheith fíormhór leis, nó mhillfeadh sé do chulaith éide go minic, a'
dtuigeann tú?
P: B’é a’ chaoi
go bhfuil tú ag iarraidh mé a thaghda’
anois le cúpla pionta a cheananach dhuit, fágfhaimid seo.
S: Táim [...]
anois, a mhac. Tá mé...
P: Bhuel tá tú
ar ais i gCathair na Gaillimhe anois, is dóichí go bhfuil difríocht mhór idir Gaillea' an lae inniu agus an Gaillea'
a bhí ann tá dhá scór blianta ó shin.
S: Go deimhin
tá.
P: Cén
difríocht is mó a fheiceanns tú?
S: Bhuel, tá sé
níos mó, a'dtuigeann tú, tá Crogan Park,
a' dtuigeann tú, agus Corrib Park, ní
raibh na háiteachaí sin ar chor ar
bith ann ar chor. Chonaic mé áiteachaí a raibh feiliméirí ag obair ar Rohan Road an dtuigeann tú, tithí nua díonta ar fad anois ann, níl
feiliméir ar bith thart anois ann, dhíol siad an talamh leis an gcorporation, is dhíol siad plots, private plots agus chuile chineál ann, a' dtuigeann tú, ó
d’fhága, nuair a dhíol muid an áit a bhí againn i mBaile a’ Chláir, an
dtuigeann tú, agus cheannaigh muid an teach sin an t-am sin agus fuair muid
saor an t-am sin é, ní raibh sé ach, ní raibh sé ach trí mhíle ocht gcéad, a
thug muid an t-am sin air, tá dha bhliain déag ó shin.
P: Is dóichí gurbh fhiú ceatharcha míle punt
anois é.
S: Gheobhadh sé
os cionn dhá scór míle anois, sé, an teach is gaire dhúinn anois díolú[79] é
seachtain ó shin agus chua' sé ar dhá scór míle.
P: Bhuel le
dhul siar níos faide, tharla go ndeacha' tú isteach san arm, is nuair a d'fhág
tú scoil cén obair a bhí ort idir an scoil a fhágáil agus a dhul isteach san
arm?
S: Á bhuel go
mbainfheadh muid móin tine agus, an dtuigeann tú, bhainfeadh muid móin,
chuirfeadh muid fataí, coirce, bhainfeadh muid móin i Leacán, ba mhór an jab a
dhul go Leacán freisin as Ros Cíde, ag baint móna.
P: Cén t-achar?
S: Bhí sé timpeall
is míle farraige, bhí sé timpeall is, bhí sé timpeall is hocht míle thimpeall an bhóthar, ach bhíodh bicycle a’nn, bhíodh muid in ann a dhul
ar rothar go Doire Rois, trasna an bhá is mó a théadh muid, bhainfeadh muid
móin ansin i Leacán, agus tharraingíodh muid anuas í ansin go dtí áit a dtugann
siad Aill Mhór Leacáin air agus nuair a bhíodh an mhóin tirim, thugadh muid
abhaile i mbád í, an méid a thabhairt sa mullach leis, mar a déarfhá.
P: Raibh tú,
tugadh dom le tuiscint uair amháin go raibh tú ag obair le, dhon Chomhairle
Contae?
S: Ó bhí mé ag
obair, bhuel fuair mé, nuair a cheannaigh muid an teach i nGaillimh, nuair a
tháinig mé isteach go Gaillimh fuair mé jab in Premium Cowen ar an, ar an…
P: Ní dheacha',
thug, an ndeacha' tú san arm ariamh thiar i Ros Muc, shíl me go raibh tú ag
obair leis an gComhairle Contae ansin scaithea', nó bhfuil dul amú orm?
S: Ní raibh ag
obair leis an gComhairle Contae nó go
dtáinig mé go Gaillimh.
P: B’shin an
chaoi? Cén chaoi ar thaitni' an jab sin leat?
S: Bhí sé, bhí
sé ceart go leor ach, is mór an jab, airgead a fháil ó dhuine ar bith, bhí cuid
acu seo bhí caravans acu agus chuir
an corporation, bhí sé, chuir sé,
deich scilleacha cáin, sa
tseachtain, cuid acu a d’íocadh agus cuid eile nach n-íocadh, an dtuigeann tú, thug mé suas[80]
an jab théis bliain go leith níor thaitni' sé liom, bhí cuid acu an-bhocht agus
ní raibh siad in ann é a íoc, ní raibh acu ach an dól agus níl raibh an dól
chomh maith an t-am sin is atá anois sé anois acu oiread, a' dtuigeann tú, bhí
cuid acu ní raibh tada acu agus ba mhór an jab é a thíocht isteach go dtí bean a mbeadh cúigear ghasúr aici ag gearán,
agus deich scilleacha a fháil uathu.
P: Ba mhór an
jab olann a bhaint dho ghabhar, i gcead duitse. Sea, bhuel níor fheolaim tú an bhádóireacht ariamh?
S: Bhuel bhí mo
bháidín beag fhéin a’m sa mbaile is rinne mé chuile rud faoi sa mbád beag acu
ní dhearna mé mórán bád seoil ariamh, ní raibh mé, sé, sé, táim in ann
seoltóireacht freisin a dhíona’ ach ní raibh mórán sa mbaile riamh ann, daoine
nach raibh bád acub, an dtuigeann
tú.
P: Bhí, bhí
cuid mhaith bad seoil déarfainn, ar an mbaile?
S: Bhí bad
seoil ag chuile fhear i Ros Cíde, nuair a bhí mise, ag chuile theach ann nuair
a bhí mise a dhul ag a scoil. Bád seoil ag chuile dhuine ann le haghaidh móin a
thabhairt abhaile agus feamainn a bhaint, b’shin é an rith a bhí acub ó...
P: Ó sea, bhuel
an ndearna tú aon urchar iascaireachta,
ar a' bhfarraige?
S: Rinne mé,
mharaigh mé ronnachaí[81], agus mangaí, agus ballachaí go minic i gcarraigeachaí
amuigh, siar i gCuan Chill Chiaráin, ó mh’anma nach rachainn amú i gCuan
Chill Chiaráin, tá mé dhá rá leat.
P: Ní dhearna
tú aon phoitín riamh?
S: Ní rinne ach bhí mé in éineacht le
daoine a bhí dhá dhíona’.
P: Bhí tú sa stillhouse?
S: Bhí mé sa stillhouse in éineacht leób.
P: Agus cén
sórt áit é an stillhouse?
S: Anois,
m’anam, ní dhéantaí a dhóthain poitín nó tada ann an t-am sin, nó tada ann, ar
chuma ar bith.
P: Bhuel sílim na’ ra’ mórán caithea’ aimsire nó ann le do linn, damsaí sna tithí is mó
is dóichí?
S: Bhíodh damsú sna tithí ann, agus sa savhradh[82] i Halla an
Phiarsaigh thall i Ros Muc bhíodh damsa chuile oíche den tseachtain ann ach
oíche dé Sathairn agus bhíodh cead againn a dul isteach sa hall an t-am sin ní raibh ach toistiún.
P: Toistiún.
S: Toistiún a
thugadh muid air agus Dé Domhnaigh b’fhéidir go mbeadht sé deich scillinge agus 6 pínne. Bhíodht sé ón
hocht a chlog san oíche Dé Domhnaigh go dtína haon ar maidin, céilí ansin Baint
an Fhéir, agus Baint an Fhéir, agus Sixteen
Hand Reel, agus Ballaí Luimrí,
agus chuile chineál acub sin, casadh
go leor amhrán ann.
P: Go leor
amhrán. Ach a Sheáin...
S: Bhíodh damsú sna tithí freisin an dtuigeann
tú, ach b’fhéidir anois a' dtuigeann tú go dtiocfhadh
fear ar an mbaile isteach, go leor dho
na mrá agus na leaids[83] le haghaidh píosa
dhon oice a chaithea’ ag damhsa agus ag ceol.
P: ...agus a'
ceol go maidin. Bhuel a Sheáin tá faitíos orm go bhfuil an miosúr ama sin a’inn sroichte, tá mé buíoch dhíot as a theacht agus a labhairt linn
agus go bhfága Dia an tsláinte agat.
S: Go mba hé
dhuit.
Láithreoir
leanunachais: Chuala sibh Piaras Ó Gaora ag caint le Seán Ó Conaire, as Ros
Cíde, Ros Muc, Conamara ar Bhlianta faoi
Bhláth anocht.
Caitlín Maude faoi agallamh ag Sean
Bán Breathnach, sa bhliain 1980.
(Dán á aithris)
CM:
Cleachtadh na
gcleas ná déan
an ceann crom
an croí trom
fiafraíodh an
t-anam
gan stuaim is
gan mheas
i dteach
leathscoite deas
ciúnaíonn peaca
beag ciúin isteach
Ansin tagann
clocha faoi bhláth
Lasann an tír
mháguaird
Siúlann an
t-anam an téad bhinn
idir sea agus
ní hea.
SBB: Caitlín
Maude, file, aisteoir, scríbhneoir agus fonnadóir. Níl mórán de do chuid
fonnadóireachta cloiste sa dá chlár seo a Chaitlín, sílim mar deirtear liom go
bhfuil do ghlór caillte a’t, tá sé chomh maith a’inn sin a rá sula dtosóimid,
ar chor ar bith.
CM: Bhuel tá
faoi lathair tá súil a’m go dtiocfaidh sé ar ais arís ach níl mé in ann aon
amhrán a chasadh faoi láthair, tháinig an-drochfliú[87] orm ansin tamall ó
shin agus bhí mo scornach go dona agus níl mé in ann aon amhrán a chasadh ó shoin[88].
SBB: Raight, anois, ea, rugadh agus tógadh
thusa, níl sé i bhfad as an áit seo, as an teach mór seo ar chor ar bith, sin
Raidió na Gaeltachta.
CM: Ó is fíor
dhuit, is as an áit sin mo bhuime ar
thaobh mo mháthar, rugadh i gCasla mé b’as Doire an Fhéith mo sheanmháthair,
duine dho mhuintir Fhlartharta, is
ar thalamh na bhFlaitheartach atá an raidió tógthaí[89].
SBB: Is fíor
sin sea.
CM: Sin é. Is
fíor dhuit. Ba Flaitheartach máthair mo mháthar agus duine de Mac an Iomaire a
hathair agus chaith mé píosa ansin go raibh mé 3 nó 4 dho bhlianta creidim, go ndeacha’[90] mé suas go Ros Muc.
SBB: Chuaigh tú
suas go Ros Muc ansin?
CM: Chua’.
SBB: Agus bhí
tú a’ rá liom ar ball, sular thosaigh muid ag caint, chua’ tú ar scoil ar
oileán.
CM: Chua’.
SBB: Tá scéal
breá a’t faoi seo, sílim, agus b’fhiú go mór é a chloisteáil.
CM: Bhuel níor ghráthscoil[91] a
bhí inti, ceart go leor, théadh mo mhathair isteach, théadh muid uilig le mo
mháthair isteach is amach leis an taoille
chuile lá. Bhíodh orainn fanacht go
mbeadh an charra', go mbeadh an
charra' leis, mar a déarfhadh muid,
ní bheadh aon ghar a’nn a dhul isteach dá mbeadh an charra' uaidh, dtuigeann tú
san, leis agus uaidh? Sa gciall sin?
SBB: E, ní
baileach é anois.
CM: Déarfainn
nach bhfuil mórán daoine óga sa nGaeltacht
inniu a thuigfheadh é sin anois,
go raibh an charraig uaidh is go raibh an charraig leis, nó meas tú ‘ bhfuil?
SBB:
D’fhéadfainn a rá nár mhór dhuit bheith, saghas níos sainiúla faoi.
CM: Tuigeann tú
nuair atá rud “leis” tá sé nocht? Chuala tú
fhéin an nath sin, ar chuala? “Bhí leis, leis, leis, leis.”
SBB: Um.
CM: Cuimhin
leat é sin a Sheáin?
SBB: Sea, sea,
coinnigh leat.
CM: Bhuel nuair
a bhíodh an charra’ leis, d’fhéadfhá
siúl isteach, bhí an taoille imí’[92] amach, agus nuair a
bhí an charra’ uaidh bhí sí imí’ mar a déarfhá, bhí sí uaidh. Chuala tú duine
ag imeacht agus a húm leis bhuel a charra’ leis d’fhéadfá siúl isteach, bhí sí
nocht mar a déarfhá ags nuair a bhí an charra’ uaidh bhí sí faoin uisce agus
mar is eol duit ní thugann an fharraige mórán aird ar rialacha na Roinne
Oideachais ná ar a’ gclog, tá a clog fhéin ag a’ bhfarraige agus ní hé an t-am
céanna a bhíodh muid[93] a’ dhul
isteach agus amach lá ar bith nó is dóichí go mbíodh sé gearr go maith laethantaí[94]
ach d’fhéadfhadh an-difríochtaí ‘ bheith ann agus ar ndóigh bhíodh ar na cigirí
freisin is ar dhuine ar bith eile.
SBB: Ar
chiallaigh sé sin gur chaill sib riar
maith laethantaí scoile mar gheall ar an gcarra’ leis agus an charra’ uaidh?
CM: Á níor
chaill, bhíodh amanntaí ann agus is dóichí gur ar thaoille[95] rabharta b’fhéidir.
Ó muise, tá dearmad déanta a’msa anois agus dáiríre níl aon scil a'm sa taoille
ach oiread, tá mé chomh fada imí’ as
an áit ní fiú dhuit a rá gur chónaigh mise thiar ó chuaigh, ó chuaigh mé ar an
meánscoil nuair a bhí mé dhá bhliain déag ach sílim gur ar an rabharta a
thagadh muid abhaile déarfainn, níos luaithe b’fhéidir thart ar a dó a chlog
tráthnóna agus is dóichí go dtéadh muid isteach mall, níos moichí ná an gráth-am[96]. Laethantaí eile ansin bheadh muid ag
dul isteach b’fhéidir thart ar a deich a chloig nó ina dhiaidh...
SBB: Hum.
CM: ...agus ag tíocht abhaile thart ar 5 b’fhéidir.
Ach níor chaill muid aon am bhí
an-am go deo a'inn agus maidir leis
a’ staidéar i rith mo shaoil a bhfuil an oiread cainte air anois, an dtuigeann
tú, ní raibh caint ar bith air an t-am sin ach bhí sé uilig, ní raibh fhios a’inn fhéin is dóichí, bhfuil fhios a’t, ach
fhios a’t bhíodh muid ag tabhairt chuile shórt faoi deara a’ dhul isteach,
isteach, siar go Bóthar na n-Oileán isteach in Átha Bheag, siar Corra an
Ghaortha’ isteach an charra’ ansin agus a’ siúl ach siar, bhuel ní thríd[97]
an oileán uilig, ach siar chomh fada leis a’ scoil. Is ar an oileán thiar ar an
oileán Iartharach a bhí an scoil i dtosach báire, ach ní raibh mise thiar ansin
ariamh an gcreidfheá é, ní raibh mé
ariamh ar an oileán iartharach ach, ansin
a bhí an scoil nuair a tháinig mo mháthair ag múineadh ann ar dtús ach thit a’
scoil sin agus an scoil a bhíodh ar an oileán, bhuel fhios a’t gur dódh í nó
las sí, níor dódh í ach chuaigh sí trí thine. Is cuimhreach liom i gcónaí é, lá an-ghaofar, an-lá tirim, i ndeireadh
an Mhárta a bhí ann agus thug mé fhéin agus leaid eile faoi deara, a’ dtuigeann
tú, go raibh an deatach ag tíocht amach
as an bpoillín, bhfuil fhios a’t an poillín, cén t-ainm a tugtaí[98] ar an bpollín sin a
bhíodh le hais na tine sna seantithe?
SBB: Tugadh
píopa, ag na seanleaids.
CM: Bhuel is
ann a bhíodh an rolla, ag mo mháthair, an rolla, is istigh ansin a bhíodh agus
é fillte suas aici sa seanéadach oilcloth,
a’ bhfuil fhios a’t ionas nach n-íosfadh na lucha é is nach mbuailfeadh an
braon é is dóigh freisin, ach chonaic muid an deatach ag tíocht amach agus
dúirt duine leis an duine eile you know
ba cheart dhúinn é a rá leis an mháistreás.
Chuaigh sí amach, tháinig isteach,
‘Seasaigí suas’ ar sise, d'oscail sí an doras ó dheas ‘Síos líb’[99] go faill is ná breathnaígí siar’ agus rinne muid sin
agus nuair a chuaigh muid síos bhreathnaigh muid síos agus céard a bhí ach an díon trí chéile, trí thine agus ní raibh sé i
bhfad ar bith... Dhá mbeadh muid i
bhfad eile ann, bheadh an díon uilig, scraitheachaí agus rachtaí agus chuile
shórt, bhuel b'fhéidir nach mbeadh na rachtaí dóite ach bhuel fios a’d is dóigh
go raibh an tuí nú an cíb a bhí air,
an cíb anois nú an chíb nó an cíb é
a Sheáin? Ha.
SBB: Cibé rud a
cheapas tú fhéin. Cíb a bhí ann ag an am sin, ar aon nós?
CM: Bhuel
bhíodh cíb, sílim go mbíodh cíb.
SBB: Ní tuí a
bhíodh i gceist ar aon nós?
CM: Táim ag ceapadh[100]
gur cíb.
SBB: Cíb nó
sioscalach b’fhéidir?
CM: Sioscalach
bhuel anois níl fhios a’msa céard é sin ar chor ar bith.
SBB: Is col
ceathair a’ chíb agus a’ sioscalach, is col ceathracha iad.
CM: Agus cén
gaol atá acub uilig leis an
luachair?
SBB: Níl fhios
a’m, a mh’anam, hahaha.
CM: Ach tá siad
gaolmhar nach bhfuil?
SBB: Caithfidh
sé go bhfuil.
CM: Bhuel, tá
fhios a’m go mbíodh, go mbíodh cíb orthu, mar théadh m'athair amach, táim ag
ceapadh, ag baint chíbe nó ag cur a
thuairisc le daoine pé scéal é agus déarfhainn
gur cíb a bhíodh ar an scoil ceart go leor ach b’shin sin, agus is beag nár
mharaigh mo mháthair í fhéin, bhfuil fhios a’t ag iarraidh na sean-tsuíocháin agus a’ bord agus a’
chuile dheabhal a thabhairt amach as
agus níorbh fhiú deich dtrup iad uilig in
éindí.
SBB: Deir tú
ansin go raibh, go raibh, go raibh an rolla sáite sa gclúid, raibh mórán ar a’
rolla ag an am sin, nuair a bhí tusa ag an scoil?
CM: B’fhéidir,
bheul, scór b'fhéidir, faoi nó os a cionn, ag am ar bith ach ní bhíodht sé mórán thairis tá mé a’
ceapadh, b’fhéidir go ndeachaigh sé suas go cúig dhuine fhichead, nó faoi, ar
ndóigh mo mháthair is fearr a bheadh in ann
inseacht dhuit faoi na cúrsaí seo is ní mise.
SBB: An mba
bhuntáiste mór dhuit go ra’ do máthair dod mhúineadh in t-óige?
CM: Ar bhealaí,
ar bhealaí ba dhea, is ar bhealaí eile níorbh ea mar is dóichí is beag nár
cailleadh mé ansin nuair a chuaigh mé ar an meánscoil agus nuair a bhí go leor
múinteoirí eile a’m ó bhí mé scantraí ceart
is cuimhreach liom déarfainn go
bhfuair mé sórt trauma mór ar fad
uaidh mar a deir a’ Béarla, gur ghoill sé go mór orm agus ní dheacha' mé i dtaithí riamh ar an sórt,
ar an mbéascnaíocht, ar an mbéascnaíocht a théanns
leis an gcóras scoile, ní raibh na gráthrudaí
ag baint leis, ar ndóigh ní fhéadfhadh mo mháthair a bheith ag múineadh
chuile rang in éindí agus d’fhág sé sin, a’ dtuigeann, tú go mbíodh orainn a
bheith ag obair linn fhéin píosaí móra dhon
lá agus táim a’ ceapadh go raibh sé sin iontach agus mothaím é sin i gcónaí ina
dhiaidh sin go mbíodh i bhfad ní ba lú múinteoirí thart agus go bhféadfhá i
bhfad níos mó a dhéanamh mara mbíodh múinteoir i do dhiaidh i gcónaí, bhfuil fhios a’t? Dhá mbeifheá ag obair leat fhéin gur mó go mór a
dhéanfhá, b’fhéidir.
SBB: Chaith sé
go raibh sé, a’ breathnú siar air, mothaíonn tú cineál, cineál rómánsúil faoi
ar fad.
CM: Bhuel tá
sórt, bhíodh an aimsir go dona agus chuile shórt ach níor thug muid é scaití, ar ndó sa ngeimhreadh, bhíodh na laethantaí go
dona, gaofar, crochadh dhon charra’
mise lá amháin, caol díreach amach san uisce ach ní raibh mórán farraige ann ag
an am ach is dóichí go raibh b'fhéidir troith
nó níos mó uisce le hais na carra’. Bhí sé chomh gaofar sin gur tóigiú[101],
gur chroch an ghaoth san aer dhon charra’ mé agus is cuimhreach liom ansin nuair a bhíodh na báid san earrach, a’
dtuigeann tú, nuair a bhídís a’ dhul síos
ag baint fheamainn agus á tarraingt aníos sna báid a’ dtuigeann tú, bheadh an
charra’ leacaí[102]
agus bhíodh orainn ansin a bheith ag dul siar an-mhoch uilig an dtuigeann tú
mar nuair a bhíodh an charra leacaí ina lár, i gcroí na carra’ a' dtuigeann tú,
bheadh orainn siúl isteach san uisce an dtuigeann tú agus na bróga agus na
stocaí a bhaint, a bhaint dhínn agus
dhá mbeadht sí róleacaí ansin a’
dtuigeann tú agus an taoille ag tíocht isteach an sciopthaí[103] bheadht sé sách deacair a’inn, an
dtuigeann tú..
SBB: Níor chuir
sib, níor chuir sib an cigire, amhlaidh aon lá, ar chuir?
CM: Ó níor chuir
ach bhíodh an-spórt a’inn, uair
amháin táim a’ ceapadh go dtáinig [104]cigire
agus go ndeacha’ sé isteach ar an gcéad charra’ nó rud éicint mar a déarfhadh
muid fhéin, ar an gcéad charra’ a' dtuigeann tú, ar an gcéad taoille bhfuil fhios a’t bhuel, táim ag
ceapadh go raibh go raibh sé in shuí thuas ag a’ scoil agus go dtáinig Máirín Pháraic Stiofáin aníos ‘uige agus gur fhiafraigh sí dhó cérbh é fhéin agus más leis an
máistreás atá tú ag teacht ní bheidh sí sin isteach go ceann dhá uair an chloig
eile. Beidh sí isteach ar an gcéad charra’ eile, tuigeann tú, agus tháinig, a’
chéad rud eile, an dtuigeann tú, tháinig Máirín aníos, ní raibh muid i bhfad
istigh sa scoil nuair a shiúil
isteach Máirín, a stór, a deir sí tá an cigire bocht thíos a’inn, an créatúr, tá sé préachtaí leis an bhfuacht, thug mé, dúirt
mé leis a theacht anuas agus thug mé cupáinín tae dhó agus tá sé ceart go leor
is gearr go mbeidh sé suas. Bhuel bhí an saol, bhfuil fhios a’t,
an-mhífhoirmeálta, mar a dhéarfhá, ní raibh an oiread sin foirmeáltacht[105] ag
baint leis freisin agus ó sure stop.
SBB: An
bhféadfá anois le do shúile fhéin, an bhféadfhá rud mar sin a shamhlú a’ tarlú
inniu, an bhféadfhadh sé tarlú inniu?
CM: Bhuel níl
fhios agam b’fhéidir go dtarlódh sé go bhféadfadh sé tarlú in áiteachaí, meas
tú a’ bhfuil aon oileáiníní beaga fágthaí thar timpeall ar a’ gcósta a bhfuil
scoilteacha den chineál sin ann i gcónaí?
SBB: Ach an
nglacfadh an Roinn Oideachais leis an gcineál sin set-up ar aon nós?
CM: Is dóigh go
gcaithfidís mara mbeadh a mhalairt ann ach tá fhios a’m go rabh, ní sheasfadh
mise dhá rá é ach bhí caighdeán an-mhaith ag mo mháthair sa scoil sin, níor lig
sé aon duine amach as an scoil sin ariamh nach raibh léamh agus scríobh go
maith i nGaeilge agus i mBéarla agus nach raibh thar cinn ag uimhríocht ach
ansin ní bheadh an t-am aici ábhair eile a dhíona’. Táim ag ceapadh ó tháinig
an bunús a’inn go raibh muid in ann léamh agus rudaí go mbainfheadh muid
taitneamh as an stair a léamh muid fhéin ach níor éirigh léi riamh mórán, an oiread
agus ba mhaith a dhéanamh linn ach bhfuil fhios a’t déarfhainn go ndearna sí
níos mó b’fhéidir ná tá leis níl mé ag rá scoilteachaí faoin tír ach tá fhios
a’t na scoilteachaí móra sa mbaile mór anois tá fhios agat áiteanna móra
millteacha a mbíonn na ceádta scoláirí íontub agus déarfhá bhfuil fhios a’t
nach bhfuil mórán barainnn orthub agus táim ag ceapadh mar gheall go bhfuil
siad chomh mór agus chomh nea’phearsanta[106] agus go bhfuil na
rangannaí chomh mór, bhfuil fhios a’t céard tá i gceist a’m? Ní féidir leis an
múinteoirí, mar a déarfhá, ní féidir
leo an aird chéanna a thabhairt ar na gasúir ná an obair chéanna a díona’ leob.
SBB: Cé mhéid
dho do chuid comhscoláirí na blianta beaga sin a fuair na seansannaí céanna is
a fuair tusa agus a chua’ ar aghaidh go dtí’n dara leibhéal agus an tríú
leibhéal?
CM: Bhuel tá
fhios a’m nach bhfuair duine ar bith
acub agus go mb’éigean dho, is dóigh, chuile dhuine ariamh acub a dhul ar
imirce, is dóigh nach bhfuil oiread, b’fhéidir, b’fhéidir go bhfuil duine
amháin sa tír nó b’fhéidir cupla[107] duine, bhfuil
fhios a’t, agus nuair a deirim cupla
duine ach is daoine iad sin a bheadh imí'
ach a bheadh a’ dhul anonn is anall as Sasana b’fhéidir nó as Meiriceá, táim in
ann cuimriú feicthear dhom ar
chailín amháin atá fós sa tír.
SBB: Ní mar
sin… Ní chuirfheá an mhilleán ar mhúinteoireacht do mháthara, céard... an
córas, céard a bhí mícheart?
CM: Bhuel ní
raibh, níor chuimrigh na daoine go
raibh aon, ní raibh aon deiseannaí ann, ní raibh aon obair le fáil, agus níor chuimrigh na daoine go raibh aon sórt,
go raibh, go mbeadh seans ar bith ag a gclann fanacht sa tír chuimrigh siad i
gcónaí nuair a fhágfhas siad an scoil ar an bpointe sé an chéad rud a chuimrigh
siad air beidh siad a dhul go Sasana nó beidh siad a dhul go Meiriceá agus go
deimhin is cuimreach liom go dtagadh cuid acu isteach ‘uig mo mháthair agus go ndéarfhaidís léi “Breathnaigh anois ná bí
a’ díona’ an iomarca leób[108] sin a fhad is go
mbeidh siad in ann ruainnín dho litrín a scríobh abhaile as Sasana is as Meiriceá
i mBéarla beidh siad ceart go leor, ná bac le bheith a' díona’ rud ar bith eile leo[109]”
ó sé’n chaoi a mbídís, a mbíodh an-imní orthub go mbeadh, ag iarraidh an
iomarca a dhíona’ leob, ‘ bhfuil fhios a’d?
SBB: A’ bhfuil
siad chomh maith céanna a bheith thall i Meiriceá agus a’ bhfuil siad níos
sásta bheith thall ansin?
CM: Bhfuil a’
dtuigeann tú ní dóigh liom go bhfuil sé sách maith go mbeadh ar dhuine ar bith,
a’ bhfuil fhios a’t, a thír fhéin a fhágáil, is uafásach an rud é, agus go háirid[110]
bhí deacrachtaí faoi leith ag na gasúir sin freisin, ní raibh Béarla ar a dtoil
acu bhí Béarla acu mar a déarfhá a d’fhoghlaim siad ar scoil. Tá scéalta
barrúla a’m, d'fhéadfadh muid a bheith ag caint go maidin faoi rudaí a tharla,
faoi, faoi léitheoireacht an Bhéarla, agus sílim nach dtuigeann, an dtuigeann
tú, nach dtuigeann daoine cén fáth anois go bhfuil muintir na Gaeltachta, a
bhfuil fhios a’t, ag labhairt Béarla lena ngasúir is mór an truaighe[111]
é agus chuirfeadht sé an-bhrón ort é
a fheiceáil, nach mian leo, mar a déarfhá go mbeadh Gaeilge acub freisin ach ní mór a thuiscint cén
fáth a bhfuil siad ag iarraidh bheith cinnte go mbeadh Béarla acub freisin mar
chonaic siad iad a’ dhul thar lear agus gan iad in ann mórán Béarla a labhairt
agus theasta’ an Béarla uathub agus níor fhéad siad fanacht sa
mbaile agus cén mhaith a bhí sa nGaeilge dhóib
sin é a cheap siad agus ba mhaith an ceap acub é. Caithfidh muid a bhfuil fhios
a’t a bheith creasta faoi na rudaí
seo, tá sé ceart go leor ag daoiní[112] thuas i mBleá Cliath, Gaeilgeoirí agus daoiní, tá mise ag iarraidh, a’
dtuigeann tú, go ngabhfadh an Ghaeilge chun cinn ach ag an am céanna tuigim an
chaoi ar airigh muintir na Gaeltachta. Ba cheart go gcinnteofhaí go raibh
Béarla maith maith acub ach ar ndó' ní
raibh na scileanna múinteoireachta tagthaí isteach agus fiú amháin anois, tá,
níl, níl ag éirí leob Gaeilge a thabhairt do na gasúir sa nGalltacht ach...
SBB: Níl
chuireann sé íontas ar bith ort mar sin go bhfuil tromlach dho mhuintir na
Gaeltachta ag tógáil a gcuid gasúr le Béarla?
CM: Ní
chuireann sé íontas ar bith orm agus ní
thóigim orthub é ar chor ar bith é ach feicthear
dhom gur cheart a chinntiú nach gcáilleann
siad a gcuid Gaeilge ní ualach ar bith ar ghasúr dhá theanga nó trí theanga a
bheith acub, tá gasúir, ní thuigeann
daoiní, a’ dtuigeann tú chomh heásca
is atá sé ar ghasúr rud a fheolaim feolaimíonn chuile ghasúr a theanga féin ní
bhíonn air suí in aon scoil, suí síos ná ní bhíonn ar dhuine bith í a mhúineadh
dhó, feolaimíonn sé fhéin í ag éisteacht le daoiní, a' dtuigeann tú, agus tá
an-chumas acu agus iad óg trí nó ceathair de bhlianta, teangachaí a fheolaim nó
rud ar bith ón timpeallacht a fheolaim a fheiceann siad a dhul thart agus is
mór an peaca nach mbeadh an Ghaeilge acu freisin níl fáth ar bith nach mbeadht sí acub, níl milleán ar bith
agam orthu ag iarraidh go mbeadh Béarla acub
freisin ach dháiríre níl aon chall dhóib
a gcuid Gaeilge a chailleadh nó faillí a dhíona’ orthub agus is éagóir uafásach
é, feicthear dhom fhéin, éagóir uafásach é.
SBB: Breathnaigh,
scaoilfimid an chaint sin ar feadh tamaillín bhig, tá dán eile a't, tá neart
dánta tá go leor le cloisteáil sa dá chlár seo céard é an chéad cheann eile a
déarfas tú? Ar ceann é seo atá nuachumtha nó tú ag iarraidh do chuid...
CM: Bhuel tá sé
seo anois cumtha le píosa.
Tiomáint na
bó
Ní biolar ní
bia é, searbh faoi m'fhiacail
An brobh seo a
changlaím go fíochmhar
Blas caoi mo
shaoilsa, fuits a bhitch
Dhá mba é an darna
ceacht é a sheachaint a dhíona'
Soir a stór,
soir tá féar fada go fial dhuit
Canglaím le
díochas mo shíorshearbh go spíonaim
Canglaím go
líonann an seile niamhrach go fiacail
agus a’
smugairle teilgeann go fíochmhar.
Tá téagar aibí
na smeár milis feadh a’ bheala’.
SBB: Ráidht,
cén uair ar chríochnaigh tú an bhunscoil ar an oileán, nó b’shin an áit ar
chríochnaigh tú do chuid bunscolaíochta?
CM: An
bhunscoil, 1953 chuaigh mé suas go Móinteach Mílic agus sé’n truaighe go ndeachas[113], mar b'uafásach go
deo an áit í, agus an bhliain ina dhiaidh sin chua’ mé ag An Spidéal
SBB: Cén fáth
go ndeireann tú go mba uasfásach an áit é Móinteach Mílic?
CM: Bhuel is
dóichí th’éis scoil an oileáin agus an sórt aeráid dheas phearsanta agus muid uilig deas mór le chéile agus aithne ag
chuile dhuine ar a chéile bhí is dóichí os cionn sé chéad scoláire san áit sin
agus ó is dóichí go raibh scór go leith múinteoir ann ach níor thaithnigh sé
liom ar chor ar bith, caithfidh mé a rá leat, bhí mé scantraí[114] ann.
SBB: An
aireofhá go raibh, go raibh, go raibh tú cúthaileach, go raibh scáth ort, gur
bean Ghaeltachta a bhí ionat?
CM: Bhuel ní
hea mar bhí Béarla ar mo thoil a'm i
gcónaí an dtuigeann tú anois ní raibh an fhadhb sin a’m agus tuigim an chaoi a
n-airíonn, a n-airíonn daoine nach mbíonn Béarla acub is cuímreach liomsa an chéad bhliain ansin, chaith mé bliain iomlán sa
rang Béarla agus níor chuir an múinteoir oiread agus ceist amháin orm a riamh.
SBB: As Béarla?
CM: Ins a’[115]
rang Béarla, sea, i mBéarla a bhíodh an rang, a' dtuigeann tú, agus rang Béarla
a bhí ann agus níor chuir sí oiread agus ceist amháin orm a riamh.
SBB: Cén fáth?
CM: Bhuel lig
dhon chuid eile dhon scéal. Cé go mbeadh[116] mo lámh thuas a'm
ach lá amháin anois ansin a’ dtuigeann tú ní raibh lámh ar bit eile sa rang ach
mo lámh fhéin agus b'éigean di an cheist a chur orm agus d’fhreagair mé fhéin
a’ cheist thug mé freagra ceart agus ansin dúirt sí leis a’ rang uilig, dúirt
sí bhuel anois a deir sí leob”, i mBéarla ar ndó’ “Is mór an náire dhaoib é, deir sí “’bhfeiceann tú an
cailín beag sin aniar as an nGaeltacht tá fhios aici sin é agus le rá [...]
fhios ag duine ar bith, bhuel ní thabharfainn féin agus b'aoibhinn liom é dhá
n-osclaíodh an talha’[117] agus dhá slogfadht sé mé ach…
SBB: Agus ar
mheas tú go raibh Béarla a’t fhéin chomh maith leo lá ar bith?
CM: Ó go
deimhin bhí agus níos fearr ná cuid mhaith
acub bhí go leor daoine as áiteachaí
suas lár tíre agus áiteachaí mar sin agus bhí an-droch-Bhéarla uilig acub, ní
raibh Béarla ná Gaeilge acub go deimhin. Bhuel, tá sé sin, tuigeann tú sin
freisin, mar sin é an rud a tharla sa tír seo, an dtuigeann tú, caithfidh tú cuímriú, níl mé ag déanamh móiréis[118] leis seo anois ach
tá sé fíor, tá mo mhuintir fhéin dhátheangach le b’fhéidir beagnach cúig
ghlúin, ceann dho thimpistí na staire bhfuil fhios a’t, tháinig muintir
m'athair isteach mar strainséirí b’fhéidir is dóichí thart ar 1830 nó am éicint
mar sin, an dtuigeann tú agus tá siad ag Gaeilgeoireacht le b’fhéidir cúig
ghlúin agus bhí Béarla acu ariamh. Agus...
SB: Cén fáth go
raibh an rud seo ann i gcónaí, agus b’fhéidir go bhfuil sé ann i gcónaí freisin
sílim go bhfuil. Níl sé i bhfad ó bhí mé fhéin ag déanamh dioscó thíos i
gCeatharlach agus thosaigh mé a’ Béarlóireacht ar a’ stáitse agus sheas cúig
dhéagóir amach ar m’aghaidh agus dúirt siad 'Ní raibh fhios a’inn riamh go
raibh Béarla a’t!'
CM: Sin é a'
dtuigeann tú, sin é an rud a’ dtuigeann tú faoin tír seo, ní thuigeann daoine,
ceapann daoine má tá teanga amháin, má tá tú go maith ag teanga amháin, nach
bhféadfaidh tú bheith go maith ag teanga eile nó, bhfuil fhios a't, ní thuigeann
siad, cúngaíonn siad iad fhéin, bhfuil fhios a’t?
SBB: Bhfuil tú
ag rá ar go leor bealaí eile go raibh na brains
ar fad i gConamara ach nár thug siad, nach bhfuair siad an seans ceart?
CM: Ó tá neart éirim i gConamara, neart éirim. Bhuel níl mise ag iarraidh
a rá go bhfuil [...] tá daoiní[119] in áiteanna eile
ach táimid ar a laghad ar bith chomh héirimiúil leo bhfuil fhios a’t. Tá, bhuel
ar ndó, tá go leor dul ‘un cinn déanta anois nach bhfuil le 20 bliain anuas ar
bhealach táim a cheapadh go bhfuil
treoir ag teastáil a’ dtuigeann tú, b’fhéidir nach íontas ar bith é go bhfuil cúrsaí an chaoi a bhfuil siad. Tá fhios
a’t tharla gluaiseacht na gceart ansin deich mbliana ó shin agus rudaí. Bhí
daoine an-mhaith uilig ag baint leis an rud sin a’ bhfuil fhios a’t, agus ag an
am céanna ní éirigh leob mar a déarfá a dhul i bhfeidhm ar na daoine ar chaoi éicint bhí na smaointí cearta agus na tuairimí agus
bhí leagan amach ceart acub agus tuiscint acu ar na fórsaí sóisialta mar a
déarfhá a bhí ag obair a bhí ag dul in aghaidh na Gaeilge agus an imirce agus
an sórt daoiní bhuel, bhuel daoiní a' dtuigeann tú, a raibh céim ar
bith sa saol acub a’ dtuigeann tú ag
Béarlóireacht agus ag tabhairt drochshompla
do na daoiní cosúil le múinteoirí
scoile agus gardaí agus daoine mar sin a dtuigeann tú ag Béarlóireacht agus
thug sé sin an an-drochshompla do na
daoiní agus cén fáth nach… bhfuil fhios a’t céard tá i gceist a’m?
SBB: Bhí go
leor daoiní ann ag an am fiú amháin...
CM: Ní
thuigeann muintir na Gaeltachta, seod é an rud is measa, tá, tá misiún ag
teastáil sa nGaeltacht, tá misiún faoin nGaeilge a’ teastáil, dháiríre, tá mé
dháiríre faoi sin, níl maith ar bith, a’ dtuigeann tú, do dhaoine...
SBB: Dá mbeadh
tusa i do mhisinéir cosúil le...
C: Ráiteasaí
bheith i bpáipér a’ dtuigeann tú, agus corrchlar ar an raidió agus rudaí mar
sin agus “Á nach iontach é an Ghaeilge” agus corr-rud mar sin. Ní mór a dhul a’
labhairt le na daoiní agus a mhíniú dhóib, “Breathnaigh ní thuigeann sib, an
teanga sin atá sib a labhairt tá an
teanga sin chomh hársa agus chomh sean, níos sine ná aon teanga san Eoraip, tá
litríocht aici, bhí litríocht ag teanga na Gaeilge nuair nach raibh teanga an
Bhéarla, nuair nach rabhthas in ann í a scríobh ar éigean. Téann litríocht na
Gaeilge siar siar siar i bhfad, agus na mílte bliain, bhfuil fhios a’t?
SBB: Labhair tú
ansin ar Chearta Síbhialta na Gaeltachta..
CM: Ní
thuigeann daoine...
SBB: Agus bhí
baint mhór a’t féin leis an ngluaiseacht. Céard a tharla dhóibh? Cén fath ar
thit an tóin astub?
CM: Em anois,
tá mé in ann é sin a fhreagairt, ach tá sé deacair dhom mo chuid smaointe a chur i dtoll a chéile ar bhealach an-, ar
bhealach sórt... cén chaoi a
ndéarfhaidh mé é...
SBB: Deir go
leor daoine ag an am go raibh an iomarca intleachtóirí ag plé leo agus gur
múinteoirí scoile agus gur dream iad a raibh postannaí maithe acub agus
go raibh siad ag caint ar son daoine nár thuig iad?
CM: Bhuel
intleachtóirí, bhuel a’ dtuigeann tú, níl aon mhaith bheith anuas ar an
intleacht ach oiread, céard a chiallaíonns
an intleacht an chuid dhíot a bhfuil tuiscint aige agus déanann tú staidéar ar fhadhbannaí agus déanann tú iarracht
iad a thuiscint. B’fhéidir go bhfuil sé sin fíor go raibh daoiní ag caint faoi rudaí a’ dtuigeann tú, a fuair na smaointí seo
as leabharthaí ní shin le rá nach
raibh, Máirín Ó Cadhain bhí baint aige sin leo ag an bhfíorthús agus ar ndó bhí baint ag Máirtín ariamh
anall le rudaí ach tá mé ag caint ar Mhisneach
i 1969 agus ar ndó ba phoblachtánach
ariamh é agus aroile. Is dóigh gurb
é an chaoi a bhfuil sé, lucht léinn agus daoiní
dhon chineál sin, bíonn sórt, bíonn an t-am acub a bheith ag plé le rudaí mar sin agus a bheith a’ caint faoi
rudaí agus a bheith a’ staideár ar rudaí agus tá sé sin fíor agus bíonn daoiní
eile a bhíonns ag iarraidh mar a déarfhá,
obair an lae a dhíona’ agus tá
fadhbannaí an lae ag cur isteach orthub agus níl a’ t-am acub agus níl an tsuim
iontub dháiríre níos mó a dhíona’ agus b’fhéidir gur fíor é nár, nach ndearna
siad an teangmháil cheart leis na daoiní
nár mhínigh siad go cruinn dhóib
céard a bhí i gceist agus ansin a' dtuigeann tú b’fhéidir nach mbeadh an oiread
sin spéis ag daoine sa teagasc a bhí le tabhairt acub. Rud eile tá muintir na
Gaeltachta chomh maith le duine ar bith eile, le dream ar bith eile ach ní
naoimh ach oiread iad a’ dtuigeann tú, tá siad santach sa saol cosúil le daoiní eile cuid acub ní spéis leo spiorad an chomharchumannachais b’fhéidir go
bhfuil neart acub nach bhfuil siad
ag iarraidh, nach spéis leo, a’ dtuigeann tú, go gcuirfeadh daoine a maoin i dtoll
a chéile agus go mbeidís ag obair ar son a chéile, is dóigh nach bhfuil siad
níos fearr b’fhéidir ná dreamannaí eile
ar an gcaoi sin ach oiread agus is seanfhadhb í sin, is seanfhadb í, tá fhios a’inn uilig dhá mbeadh daoine sásta cur le chéile agus cuidiú lena chéile
agus gan a bheith a’ dhul in aghaidh a chéile agus gan a bheith éiriúil# lena
chéile gur fearr a d’éireodh leo, ach...
SBB: Nuair a
bhí an ghluaiseacht abair anois i mbarr a réime, thart ar 1970/71, 1969 chuir
Peadar Mac an Iomaire, mar shampla, chuir sé sceon ar a’ rialtas, fuair sé
1,500 vóta first preferences.
CM: Caithfidh
gur b’shin an fáth dháiríre ar thug
siad...
SBB: Cá’il na
daoine óga a tháinig ina ndiaidh, lucht na gluaiseachta seo?
CM: Bhuel ar
ndóigh sin é, déarfadh daoine leat sóisialagh agus daoine a bhíonns ag plé le polaitíocht dhon tsaghas seo, bhfuil fhios a’t, gur
b’shin í, gur b’shin é a tharlaíonns nuair a bhíonns intleachtóirí mar a deir tú fhéin ag plé le rudaí dhon
chineál seo bhuel go n-imíonn leób,
glacann siad postanna in áiteachaí
eile, imíonn siad leob agus bíonn a saol fhéin acub agus déanann siad dearmad
ar an...
SBB: Ar
amhlaidh go meallann an córas iad?
CM: Bhuel níl
mé a’ rá go meallann an córas iad ach is sórt...
SBB: Nó b’shin
é an jab atá ag an gcóras iad a mhealladh ar aon nós?
CM: Is treall
é, is… bíonn, a’ dtuigeann tú, bíonn siad ag iarraidh rud fiúntach a dhíona’ agus rud fónta ach is dóichí
gur treall a bhíonns ann agus go
n-imíonn sé le gaoth nó go spíonann sé é fhéin agus an té, a’ dtuigeann tú, an
té, an dtuigeann tú, an dtuigeann tú, rud eile freisin ‘ caithfidh tú cuímriú air, ní éiríonn leis an sórt
seo polaitíocht[120] ach
an áit an bhfuil fíorbhochtanas go minic nuair atá na daoine chomh bocht sin
más féidir iad a spreagadh agus a ghríosadh,
a’ dtuigeann tú, beidh siad sásta tacú le chéile agus gníomhaíocht don tsaghas
sin a dhíona’ ach níl an tsórt sin bochtanas anois, an sórt sin, bochtanais[121]
sa nGaeltacht.
Le cúig nóiméad
fhichead a lucht éisteachta bhí sibh ag éisteacht le Caitlín Maude as Ros Muc
atá ina cónaí anois i mBleá Cliath: file, scíbhneoir agus fonnadóir agus mar a
dúirt sí fhéin díreach ag, díreach ag tús an chláir ansin tá a glór as corr le
achairín. I 1973 a rinne mise an téip seo di, coirm cheoil mhór a raibh mé
fhéin mar fhear a’ tí air thuas i Halla na Saoirse i mBleá Cliath,
críochneoimid an chéad chlár seo de dhá chlár le Cailtín Maude agus í ag casadh
Dónal Óg.
Dónal Óg
A Dhónaill Óig,
má théir thar fharraige
Tabhair mé
fhéin leat 's ná díon do dhearamad[122]
Beidh agat
féirín lá aona’ is marga'[123]
Agus iníon Rí
Gréige mar chéile leapa leat
Is deirneach
aréir a labhair an gadhar ort,
Labhair an
naoscach sa gcurraichín domhain ort:
Is tú id'
chaonaí uaigneach ar fuaid na gcoillte,
Is go rabhair
gan a chéile go brách go bhfaighir mé.
Chuir tú mé
amach mé is trín oíche ag báisteach
fuair mé leagan
ard le fána
Níor dhúirt tú
Dia linn agus bhí tú lá thoir
agus bhí fhios
agam an uair úd
go raibh fuath
ag mo ghrá dhom
scéal ar an
ngrá nach mairfeadh
dho mhac na mrá úd ar oíche nár [théaga]
is geal ar a
domhsa
agus is dubh é
arís é
agus ní
fheicimse sa tsráid
ná in áit ar
bith é
Scéal ar an
ngrá mar a b’é a bhíonns malairteach
bíonn an súilín
cam agus féachtaint thart aige
ní airde crann
loinge seolaim i bhfarraige
ná cuímreoidh agus gean aice
chua’ mo mhuintir ar fad go Sasana
Déanadh mo
chleamhnas le buachaill deas éicint
Nuair a
shílfidh siad gur maighdeán acub mé
Ó cén chaoi a
ach le cladhaire banalta
Ó ochón agus ní
faoi sin é
agus ní faoi
inné ná inniubh é
'gus ní faoi
atá sna croic é
ach faoi mo
stóirín atá faoi[124]
Patsy Ó Ceannabháin, Ros Muc ar Casadh
an tSúgáin
[Ceol]
Agallóir: Go
mbeannaí Dia dhaoibh agus bhúr gcéad fáilte go dtí leathuairín eile i mo
chuideachtsa a’ Casadh an tSúgáin
agus ag casadh an tsúgáin in éineacht liom an tráthnóna seo tá fear nach bhfuil
mórán aithne a’m air ach go bhfuil fhios a’m gur as Ros Muc é, sin é Patsy Ó
Ceannabháin. Cé’ chaoi bhfuil tú a Phatsy?
PÓC: Go maith,
go raibh maith a’t.
A: Cogar mé seo
leat, céard a chas aniar, tá fhios a’m gur ar a’ Spidéal atá tú i do chónaí
anois, céard a chas aniar an taobh seo ar chor ar bith thú?
PÓC: Bhuel is dóichí, théis, théis na gairmscoile
gur, bhí cúirse[125]
printíse ar siúl ag an Údarás agus thosaigh
muid[126] é sin thoir ar an gCroc, sa ngairmscoil[127]
ar an gCroc, Croc na hAille, agus riamh anall…
A: Riamh anall
tá tú anseo.
PÓC: Riamh
anall tá mé abhus.
A: Cén áit, cén
áit i Ros Muc gur as dhuit ó thús?
PÓC: Bhuel Ros
Muc fhéin is dóichí ach thugtaí a’ Baile Thiar freisin air uair amháin, idir…
in aice le Tí Mhaidhcó[128] ansin, soir ó Tí Mhaidhcó píosa beag, idir Tí
Mhaidhcó is an séipéal dháiríre. Sin
an áit a rugadh is a tógadh mise.
A: Bhuel tá
beagáinín aithne siar an bealach sin a’m. Bhíodh muid siar ag caint is ag góilín...
Raibh mórán a’ góilín[129] thiar i Ros Muc le
do linnse anois, daoine a bheadh a, a raibh seanamhráin, amhráin ar an sean-nós
acub?
PÓC: Ó bhí, bhí
riar ann ach, ag an am is dóichí
nuair a bhí mise ag éirí suas nó a’ dhul ag an scoil náisiúnta ní ba dhéanaí,
bhí níos mó ann an uair sin, leithéidí abair John Sheáin Darach, nó muintir is deartháireachaí leis, bhí riar maith acub ann.
A: A’ ra’?
Chuaigh muide siar anois agus bhí muid ag cur tuairisc daoine thiar i Ros Muc a
raibh sean-nós acu agus cé is moite de John Sheáin Darach is Cóilín Sheáin
Darach níor chuala muid aon chaint mar a déarfhá ó dhaoine ar aon duine eile cé
is moite dhuit fhéin a bhíonns, a bhíodh ag góilin siar i Ros Muc, is a’ ceol.
PÓC: A bhuel is
dóichí an seandream, mar a déarfhá a raibh na seanamhráin acu, mar a déarfhá go bhfuil siad, b’fhéidir imithe ar shlí na
fírinne anois, an seandream eile mar a
déarfhá a bhí ann ach... B'fhéidir é nuair nach raibh stuif ann an uair sin
ar nós an radio is taifead is rud[130] mar
sin. B’fhéidir nach raibh go leor, ní bheadh seans acub iad a rá a dtuigeann tú, is dóichí is, ar ndó
freisin d'imigh go leor acub thar sáile.
A: Cé uaidh ar
thug tú fhéin na hamhráin a Phatsy?
PÓC: Bhuel...
A: Nó cé uaidh
a thug tú an góilín, mar a déarfhá?
PÓC: Is dóigh,
mar a déarfhá, nuair a... an chéad uair a chuímrím
air, bhí amhráin ag mo mháthair álraidht.[131]
A: Cérbh as do
mháthair, Ros Muc ab ea?
PÓC: Leitir
Caladh.
A: Ó as Leitir
Caladh.
PÓC: Duine dho
mhuintir Uí Iarnáin ar dtús, ach is dóichí nuair a thosa’ Gael Linn dháiríre i dtosach ar na ceirníní 78, mar a
déarfhá, gurb ‘in é an uair is mó nuair a
d’airigh muid Seán ‘ac Donnacha is Seosamh Ó hÉanaí, is iad sin ag góilín, mar a déarfhá, an uair sin,
bhuel chuir mé fhéin suim sna seanamhráin an uair sin.
A: Cé acu ab
fhearr leat anois uiliog? Cén rí mó atá a'd? Nó a bhfuil a leithéid a’d? Ar na
seanamhráin nó ar an sean-nós?
PÓC: Bhuel tá riar acub, tá riar acub tá roinnt
acub, abair, tá Johnny Mháirtín Learaí, tá Sarah Griallais ar ndú, Tomás Neachtain
fhéin, Tomás Tom Pheait, Tom Neachtain, tá siad…
A: Caithfidh tú
an Spidéal a choinneáil leat, ha, ha, ha.
PÓC: Mar a
déarfhá, á siad uilug[132] go maith, tá siad
uiliog go maith, níl dabht ar bith nach… tá sé an-deacair duine amháin a
phiocadh amach, b’fhéidir go ndéarfadh duine amháin amhrán amháin a thaitneodh
leat níos fearr ná an duine eile ach fós tiocfaidh duine eile is déarfhás sé
amhrán eile, bhfuil fhios a’d, go minic beidh an...
A: Bhuel bhfuil
fhios agat céard a dheánfas tú anois le tús ceart slacht’ar a chur leis an
gclár seo abair is thú fhéin ceann agus tabharfaimid cead dhá rogha [dhuine] a
phiocadh amach.
A: Cén ceann a
déarfhás tú?
PÓC: Céard a
déarfhaí mé, Cúirt Bhaile Nua nó cúpla véarsa dho Cúirt Bhaile Nua is dóichí.
A: Oibrigh leat
mar sin, maith an fear.
(Ag canadh)
Is lá breá ar éiríos ar maidin
Ag triall dhom ar a’ Chúirt Bhaile Nua
Cé d’fheicfinn
ach mo Neillí a’ gabháil thar’m
‘S ba ródheas é
a leagan ‘s a snua
A grua bán, ba
ghile ná ‘n eala
Ná sneachta mín
éadrom an lae
Is a stóirín nacha trua leat mo chás-sa
Mar is lag
lúbach a d’fhága tú mé.
Cén t-íontas dhá lasfhadh an tala’
Cén t-íontas
dhá mbrisfheadh mo chroí
Cén t-íontas dho mo shúile ‘bheith leata
Agus a liachtaí
deor a shil siad le mí
Tá mise tinn
brónach le fada
Deir mo
mhuintir gur athra’ mo shnua
Ag dearcú go géar ar an gcailín
Tá ina cónaí i
gCúirt Bhaile Nua.
Is tá teachín
deas gleoite sa ngleann a’m
Agus bím ann go
huaigneach liom fhéin
‘S dhá dtigfheadh mo Neillí ar cuairt a’m
Thabharfainn póigín
deas milis dhá béal
Nach iomaí
cailín deas a chraithfheadh lámh
liom
‘Agus a thiocfhadh ar cuairt a’m le mí
Ach dhá bhfaighinnse ór buí na Fraince
Sí Neillí tá i
gceartlár mo chroí.
Is nach iomaí
sin séimhe le beala’
Níos faide ná
an baile a imíonn sí
Is mé a’ smaoiniú ar mo stóirín a’ chaon táirm
Ó mhaidin go
tuitim na hoí’
A cúilín trom
dualach is é fite
Níos deise ná
leagan na súl
Is má thíonn tú thar chaol Chonamara
Tá mé cinnte
nach ann a bhéas tú.
A: Nár laga mac
Dé thú, nár laga mac Dé thú, á muise a mhac is maith uait. Cá bhfuair tú é sin
meas tú?
PÓC: Bhuel is
dóigh bhí bean de…
A: M’oileán
fhéin?
PÓC: D’oileán fhéin, a d’airigh mé.
A: Treasa Ní
Mhiolláin.
PÓC: Treasa Ní
Mhiolláin.
A: Ní
stráinséar ar bith dho Árainn thú ach oiread bhí tú a rá liom ar ball.
PÓC: Bhuel ní
hea, ní hea.
A: Tá Johnny
Chóil Mhaidhc sa teach in éineacht linn is dóichí gurb ‘in é a chuir i gcuimhne
dhuit é. Bhí tú ann uair éicint?
A: Bhí muid
amuigh i dtosach ann, is dóichí caoga naoi. Caoga naoi. Bhí muid ag fanacht
amuigh ansin. Rinne mé cúrsa iascaireachta sa, sa tech ansin.
PÓC: Is beag a
cheap tú go mbeadh, go mbeadh gasúirín beag a bhí ag imeacht thart ar an tsráid
an t-am sin ag dradaireacht anois leat.
A: 1959 a bhí
tú ann?
PÓC: Caoga
naoi. Chaith muid seacht seachtainí ann. Samhradh[133] ann, mar a
déarfhá.
A: Cá raibh tú
ag fanacht an t-am sin?
PÓC: Stevie Mac
Donagh, Bayview.
A: Bayview.
PÓC: Bayview
A: Stevie [...]
Tá an fear ag gabháil dho i gcónaí é fhéin is a bhean, agus a’ chlann ar fad.
Bhí aithne mhaith a’t orthub?
PÓC: Bhuel bhí
aithne mhaith a’m orthub. Bhíodar go
deas freisin linn. Tá súil a'm go mbíonn siad ag éisteacht anois freisin.
A: Á gan dabht
beidh. ‘ mbíodht sibh ag casadh aon
cheoil amuigh ann an t-am sin? Bhí aithne a’t ar John Joe freisin sílim?
PÓC: Ó bhí,
John Joe.
A: John Joe Ó
Fatharta.
PÓC: John Joe Ó
Fatharta. Sea, bhí togh aithne a’m,
bhuel bhí aithne a’m ar John Joe an
bhliain roimhe dho bharr bhíodh sé
ar chúrsa na scoláirí nó na techers
mar a thugadh muide orthub, i Ros
Muc, ach ea, bhí an-cheol aige, bhí an-cheol... chaith muid oíche amháin an-oíche go deo a bhí inti. Oíche tSin
Seáin agus bhí an-cheol a’inn thuas
ar a… is dóichí bhí an balla eile
leagthaí an uair sin ach...
A: An i gCill
Éanna is dóigh a bhí sé?
PÓC: Ní hí, ach
ceann i gCill Rónáin. Thuas, idir an ghairmscoil, idir a’ tech agus Cill Rónáin fhéin.
A: Ó ya is
dóichí go raibh sibh, tá teacht ort anois is dóichí sa ngarraí ag Michaeilín
Gil díreach ag binn an tech.
PÓC: Binn an tech.
A: Binn an tech. Sin an áit a mbíodh tine chrámh ag
uachtar a’ bhaile, bhíodh tine chrámh eile ag íochtar a’ bhaile sin é an céapar
a bhíodh ann. Bhí mórán agaí ann?
PÓC: Tine mhór
lasta i lár na háite is ceol is dansa[134] is amhráin is níl
fhios a’m fhéin raibh aon… tae ná tada ach…
A: Hum, hum,
hum. Nó rud éicint eile. Bhí tú amuigh ina dhiaidh sin le Johnny Chóil Mhaidhc
an rabhais? Ansin.
PÓC: Chaith
muid deireadh seachtaine amuigh le drámaí ann. Chuaigh muid go dtí na trí
hoileán ansin muise. Inis Oírr is dtosach is Inis Meáin ansin agus Cill Rónáin
ansin oíche Dé Domhnaigh, chuaigh mé amach maidin Aoine agus bhí muid ar ais maidin Luain ní raibh
mórán colaidh[135]
a’inn.
A: Is dóigh
nach raibh...
PÓC: Ní raibh
mórán colaidh a’inn an uair sin.
A: Bhí tú a rá
liom nach ndeachaigh sibh a chodladh ar chor ar bith.
PÓC: Bhí, bhí
an chraic i gCill Rónáin ní raibh áit ar bith le fanacht a’ dtuigeann tú, ní
raibh aon áit, bhuel bhí áit le fanacht álraidht
ach bhí sé thart an supper a bheith
an-deireanach a’inn bhfuil fhios a’t
so nuair a bhí na rudaí réití stáitsí is rudaí mar sin leagthaí thíos ar an gcéibh le haghaidh
an bháid, a’ dtuigeann tú, bhí sé thart ar an trí a chlog isteach i mbád é ag
déanamh tae dhúinn.
A: Ha, ha, ha!
Ní raibh ann ach an tae, a’ raibh?
PÓC: Ó ní raibh
ann ach an tae!
A: Dia dhá
réiteach, ba fánach an rud é bheith ag léamh tae. Meas tú an mbuailfheá stéibh eile dhúinn a Phatsy?
PÓC: Álraight
trialfaidh mé píosa beag eile a rá.
A: Maith an
fear, céard tá tú dhul a ra?
PÓC: Tomás Bán.
A: Tomás Bán
Mac Aodhgáin. Ar aghaidh leat mar sin.
(canadh)
PÓC:
'S aréir a’
tíocht ón tórramh dhom, chuir mé eolas ar mo mhian,
Is mo chreach agus mo cháilíocht nach sa mbaile a
chaith mé an oí’
Tá arraing ag goil
trasna thríom ’s ag cónaí i lár mo
chroí,
Is, a stór, mura dtéigh tú abhaile liom ní mhairfidh
mé beo mí.
Tháinig Tomás Bán ar cuairt agam ’s mé in uaigneas liom
fhéin.
Séard a dúirt sé, "Ná bíodh buairiú ort ná rud ar bith
mar é.
Sé do chúilín catach a mharaigh mé, is i ngeall ort crochfhar
mé,
'S gur measa liom naoi n-uaire thú ná an mháithrín atá 'n mo
dhiaidh
Is a Thomás Bháin Mhic Aogáin sé mo léan thú ' dhul i gcill
Ní fhaighim ar do mhaithrín bhocht atá go brónach in do dhia’
Dhá mbeifheá ar leaba an bháis aici cér chás di thú bheith
tinn
Ach thú a chrochadh as na saltrachaí, 's an bháisteach le do
dhroim.
Ó is a Thomáis Bháin bí cinnte 's tú searc is grá mo chléibh
A Thomáis a dtug mé gean dhuit seachas fear ar bith sa saol
Crochfar thú go cinnte mura bhfuil ag grásta Dé
' S a Dhia nár mhór an feall é an planda breá mar é.
Is tá cuireadh go Cill Chainnigh orm is caithfidh mé a dhul
ann
Beidh ann na seisiúin ceathrún idir Gaeil is clainne Gall
Is ní dhaorfar ann ach beirt éicint agus crochfar iad mo léan
Is beidh Tomás Bán Mac Aogáini's Mac Uí Mhaoláin lena thaobh.
Is ní slad mainistreach ná teampaill a rinne stór mo chroí,
Ní feoil ná geir a shantaigh sé ná rud ar bith mar é,
Mar gheall ar bhólach Stanley a chrochfhar é mo léan,
Is an té a bhfuil grá do Chlainne Gall aige, an ceann go
gcaille sé.
A: Nár laga mac Dé thú a Phatsy, nár laga mac Dé thú. Bhuel
scaoilfidh mé leat anois, tá faitíos orm agus mheabhra’ duine éicint amuigh
ansin é chúns bhí tú ag góilín. Chaith mé thú mar a chaithfheá rasher ar phan go díreach. Cé dhár
díobh do mhuintir mar a déarfhá, as Leitir Caladh do mháthair a deir tú liom.
PÓC: Sea. Iarnán a bhí inti agus atá fós agus tá driothárachaí agus uncaileachaí thiar ansin fós agus Ceannabhán ar ndó.
A: Ceannabhán t’athair. As Ros Muc é?
PÓC: As Ros Muc ón tús.
A: Cogar mé seo leat, bhí driotháireachaí is driofhiúrachaí
a’t freisin, bhí sé ag éisteacht le téip ceoil ó do dhriotháir, fear amhrán é
fhéin.
PÓC: Sea bhuel, sea bhí naonúr ann ann, seisear, cúigear driotháir is mé fhéin agus triúr driothúir agus ‘ bhfuil mé ceart ansin?
Tá! Ach bhuel tádar[136] scaipthí
go maith go deimhin sé an feall is dóichí go bhfuil ach sin é an chaoi a raibh
sé an uair sin, tá triúr acub imí go Sasana, Meiriceá, agus triú a’inn sa mbaile, driotháir, bhuel, mé
fhéin sa Spideál, driotháir agus driothúir sa mbaile.
A: Tá amhráin acu sin freisin a’ bhfuil?
PÓC: Bhuel tá, bhuel is dóichí go raibh roinnt amhrán mar a
déarfhá acub ach ní mórán a dúirt siad is dóichí, tá fear amháin acub ann ar ndú fear a bhí tú ag caint air [...]
tá sé ar téip a chur sé anall sa samhradh.
A: Tá sé i Meiriceá.
PÓC: Tá sé i Meiriceá.
A: Cén t-ainm atá air siúd?
PÓC: Jimmy.
A: Is deabhalthaí anois nár chuir tú... ar chuir tú isteach
ar an Oireachtas ná ar aon chomórtas dhon chineál sin riamh, nó, níor chuiris?
PÓC: Níor chuir, is dóichí
mar a déarfhá an bhliain a raibh
muid amuigh leis na drámaí in Árainn, bhíodh Johnny, thaithnigh dhá amhran leis
a bhínnse a rá ag an am agus théis na ndramaí chaithfinn hibé cén giúmar orm nó ghiúmar dhíom chaithfhinn an dá amhrán a rá
théis a’ chéilí ach sin é an chéad
uair a thosaigh comórtas an Oireachtas thart sna ceantracha éagsúla ach bhí
comórtas thoir i gColáiste Lurgan, an bhliain sin agus dúirt Johnny liom fhéin
'Táim a dhul tú a chur isteach le haghaidh comórtas ar an sean-nós ag an
Oireachtas', 'Má chuireann fhéin go deimhin' a deirimse 'Ní bheidh mise ann'
ach nár chuir sé isteach an t-ainm ina dhiaidh sin so ní fhéadfainn gan a dhul ann. Ach sin é an t-aon cheann riamh.
PÓC: I
gColáiste Lurgan ag an am.
A: Coláiste
Lurgan.
PÓC: Coláiste
Lurgan ag an am.
A: ...agus chas… sin é an bhliain a raibh an
t-Oireachtas i gCois Fharraige ab é?
PÓC: Ní hé,
roimhe sin, roimhe sin.
A: Cén dá
amhrán anyway a mbíodh tóir ag Johnny
orthub?
PÓC: Bhuel
ceann acu Amhrán na Trá Báine...
A: Á Dia dhár
réiteach.
PÓC: ...agus an ceann eile Amhrán… níl fhios a’m go
díreach cén t-ainm atá air, ó fhear as an Spidéal fhéin a rinne mé dearmad tada a rá faoi dáiríre, fuair mé go leor leor
amhrán uaidh, Maitiú Ó Céide.
A: Maitiú Ó Céide?
PÓC: Sea ní
abraíonn sé fhéin mórán amhrán anois ach ó ghrúigh[137] sé an t-Oireachtas
go minic is mar sin.
A: Fear nach
bhfuil aithne ar bith a’m air. Cén baile sa Spidéal?
PÓC: Tá sé suas sa bPoll.
A: An Poll?
PÓC: Sea.
A: Baigh deaid
níl aon eolas suas an bealach sin a’m caithfidh mé a rá. Meas tú an ndéarfhá
ceann ar bith dho na hamhráin sin, Maitiú Ó Céide a thug tú air? Sin fear a
gcaithfimid a dhul ar a thóir.
PÓC: Ní
cheapaimse go n-abraíonn sé mórán amhrán anois...
A: De réir
chosúlacht chua’ muid ar a thóir ach níl aon fhonn air a dhul ag góilín.
PÓC: Níl,
ceapaim go bhfuil a ghlór... ach bhíodh sé go maith, go leor leor amhrán uaidh
‘n bhfear sin álraidht...
A: Bhuel tá sé
cosúil leis an Miss McLeods Reel. Is
léi a tógadh mise, tá Amhrán an Trá Báine
ar a’ dara, ar a’ dara ceann, an ndéarfhá Amhrán
na Trá Báine?
PÓC: Déarfaidh
mé píosa dhó ach tá sé píosa ó dúirt mé é ach...
A: Tá súil a’m
go bhfuil Johnny é fhéin ag éisteacht anocht agus ní bheidh sé á iarraidh arís
ort.
(ag canadh)
Mo mhíle slán
leat a Éirinn bhocht, is nach dheas[138] é an tEarrach féin
Ní ra’ caint ar
obair bossannaí ná rud ar bith mar é
Seal ag tarraingt fheamainne, ag cur fhataí is ag baint fhéir
Is ní raibh fear ar bith dhá bhoichte nach raibh feilm aige
fhéin.
Is mo mhallacht dho
na curachaí, mo bheannacht dho na
báid
Is mo mhallacht ar an bhfarraige atá thall insan Trá Bháin
Sí a bhain mo cheathrar driothár
díom a raibh an fheilm acu ann
Is nach cuma leis an gCeallach é ós é féin atá ina n-áit.
Is báthú Seán is Peadar orm, is bhí caithea’ agam ina ndiaidh
Báthadh driotháir eile, ó Máirtín fadó ariamh
Ach ‘sé Micil Bán an fear ba mheasa liom dhá bhfaca mé beo ariamh
Is ná raibh a scéal ag an tonn bháite, ‘sé a d’fhága mé ina ndiaidh.
Agus soraidh dhíbse a dhriotháireachaí, nach dtagann isteach
i dtír
Seachas bheith ag imeacht ar bharr na farraigí i á gcur ó mhaoim go maoim
Is go gcuirí an bráilín geal oraí is an cónra lámh le taoibh
Is go gcaoineodh mrá
na mbailte sib, i gcleamhnas i’s i
ngaoil
Agus d’fhágadar an
caladh againn ar maidin leis a’ lá
Muise Dia linn agus Muire, nach iad a chuaigh sa ngeábh
Níl blas ar bith dhár cheannaíodar
nár tháinig dhon Trá Bháin
Tháinig na maidí ar a’ duirling, ‘s an churach ar a’ trá.
A: Nár laga mac
Dé thú a Phatsy, nár laga mac Dé thú a Phatsy, thug sé sin siar suimín beag
blianta mé fhéin ag cuímriú ar an amhrán. Sin ceann de na chéad amhráin
sean-nóis is dóichí a chuala mé riamh agus is cuímreach liom go raibh tape-recorder bhí siad cineál luaith
amach a’ bealach s’againne an t-am sin is dóichí nach bhfuil an téip ach
tagthaí ach le scór blianta.
PÓC: Thart air
sin.
A: Bean a bhí
ag múinteoireacht go deimhin aniar ag an am, Bairbre Ní Chonghaile a bhí uirthi
ag an am, Bairbre Quinn anois, thóg sí é sin ó dhuine éicint thiar ar na
hoileáin ceann de na chéad amhráin sean-nóis a chuala me ó mhuintir Chonamara
riamh. Céard a cheapfhá a spreag do shuim fhéin sa sean-nós, nó sna hamhráin
d’fhiafraigh mé ar dtús nó an chéad uair a chuala tú amhrán agus a ndúirt tú
leat fhéin bheinnse in ann ceann acub sin a rá.
PÓC: Bhuel is
dóichí nuair a bhíodh muid ag a’ scoil go mbeadh amhránaíocht cé is moite nach
mé fhéin an fear ab fhearr le dhul ar stáitse, bheadh na cosa ag imeacht uaim
beagán ach bhí fear atá ag múineadh i meánscoil an Spidéil Páraic Ó Neachtain,
bhíodh drámaí is cineál... ar bun aige múinteoireacht i Ros Muc nuair a bhíodh
mise ag dhul ag an Scoil Náisiúnta ach thosaigh sé drámaí is mar sin is dóigh
go n-iarrfadht sé ar dhuine ar bith
ar cheap sé go mbeadh amhrán aige go mb’fhéidir go mbeadh sé ag rá an amhráin
ag a' scoil i dtosach ach táim ag ceapadh an chéad uair a tháinig ceirníní Ghael Linn[139] mar a déarfhá idir ceol nó
oíche drámaíocht[140] nó rud mar sin mar
a déarfhá i halla b’fhéidir áitiúil ní raibh mórán amhránaíocht ar an sean-nós
an uair sin, amuigh ag na teachannaí taidhm
nó ceoil mar a déarfhadh muid nuair a thosaigh ceirníní Ghael Linn is dóichí go
ndéarfhá, go raibh, tá mé fhéin ag ceapadh go rinne siad jab maith an uair sin
mar tá siad ag cur an sean-nós ar fáil mar a déarfhá go héinne a bhí dhá
iarrraidh, mhúscail sé suim mar a déarfhá.
A: Bhuel a
Phatsy tá faitíos orm go bhfuil an t-achairín beag fánach a bhí a’inn caite
agus go gcaithfimid an bóthar a bhualadh. Tá míle go leith amhrán eile a
d’fhéadfha rá dhúinn agus b’fhéidir le cúnamh Dé go dtiocfhá ar ais linn arís,
an dtiocfair?
PÓC: Bhuel, tiocfa’, tiocfa’ má tá mé ag teastáil.
A: Tiocfaidh.
Breathnóimid i do dhiaidh.
A: A Phatsy Ó
Ceannbháin, go raibh míle maith a’t agus slán agaí a lucht éisteachta tá an
súgán casta dhon gheábh seo ar aon chor.
Seán
Bheairtle Ó Mainnín, Ros Muc
Agallóir: Anois in ainm Dé, inis dhom faoi, faoi, faoi,
faoi t’óige nuair a bhí tú, cuir i
gcás, ar an mbaile seo, cén baile ar
tóigeadh ann thú?
Seán Bheairtle Ó Mainnín: I mBaile an Turloch.
A: Anseo?
SB: Agus maidir le m’óige is óige sheafóideach a bhí inti.
A: Cén chaoi?
SB: Gan aon, gan aon chiall, gan aon taispeáint, is ar nós cuma liom, tá sé chomh maith dhom a rá. Leis
a' saol.
A: Agus nach shin é an chaoi ar cheart dhon óige a bheith
agus a mbíonn an óige?
SB: Sé, más é.
A: Cá ndeachaigh tú ag a' scoil?
SB: Chua' mé ag an scoil, ag scoil an Ghoirt Mhóir agus an
máistir, an múinteoir a bhí a’'nn ba
as, as Gleann a’ Madadh[141]
é.
A: Gaeilge Mhaigh Eo?
SB: Gleann a’ Madadh i Ros Comáin, tabharfainn Contae
Mhuigh Eo ach as Ros Comáin sílim.
A: Cén t-ainm a bhí air?
SB: Bhí, Páraic Ó Conghaile air.
A: Cén sórt Gaeilge a bhí aige?
SB: Gaeilge
mhaith.
A: Ach í
difriúil, a’ raibh?
SB: Bhí, ach ní
raibh sé chomh hálbta léithi agus a
bhí Gaeilge Chois Fharraige anseobh[142] thart mar, ach bhí
sí sách maith aige agus bhí mé a’ caint lé go leor ó shin as Gleann a’ Mada i
nGaillimh agus ní raibh Gaeilge ar bith acub.
Bhuel, a’ bhfeiceann tú ansin an fuadach
a bhí ag Gaeilge, an Ghaeilge a dhul i léig.
A: Bhí.
SB: Ag fuadach
léithi.
A: Bhí agus tá,
cé eile a bhí ag múineadh Scoil an Ghoirt Mhóir an t-am sin?
SB: Bhuel an
bhean fhéin, ea, Granty, dho
Mhuintir Granty, hibé cén Ghaeilge
atá…
(Tafann)
SB: Luí síos!
(Tafann)
SB: Tá an
gadhar cinnte anois....
A: Cén dochar?
Cén t-ainm atá ar a' mada?
SB: Swan thuga mé…
A: Swan.
SB: Chuir mé
ainm Béarla air.
A: Ó sea, nach
shin é an traidisiún, ainm Béarla a thabhairt ar a' mada.
SB: Is dóichí gurb é, agus Béarla a labhairt…
A: ...agus
Béarla a labhairt leis an madra.
SB: Sea mar
chonaic mé anois é, fear agus sheas sé le carr ag cur tuairisc an bheala'[143],
agus labhair sé i mBéarla ag cur tuairisc a bheala' leis seo, ní raibh aon
Bhéarla aige seo agus níor labhair sé, níor fhreagair sé ar chor ar bith é,
agus labhair sé Béarla leis an asal. Bhí sé in aghaidh an gclaí leis an asal. A
deir seisean “Níl sé in ann Béarla a labhairt liom.” Hea, hea, hea.
A: Nach shin é
a dúirt fear Leitir Mhóir[144] thíos i Ráth
Chairn nuair a bhí fear chontae na Mí ag tabhairt amach dhó faoi a bheith ag labhairt Bhéarla leis a' mada, mar a déarfhá,
is dúirt fear Leitir Mhóir ‘Is nach bhfuil Béarla sách maith ag an mada an
taobh seo?’
SB: Baigh deaid
bhí sé sin ag tíocht amach sách
maith freisin!
A: Tiocfaimid
ar ais ag an scoil, cuir i gcás, nuair a bhíodht
sibh ag dul ag an scoil, cén sórt éadach a bhíodh oraí?
SB: Bhí,
bréidín orainn.
A: Agus cóta
nó...
SB: Bhuel, a
bhformhór cóta. M’anam go raibh mé fhéin láidir go maith nuair a chuaigh bríste
beag orm.
A: Sin é a
bhíodh oraibh i gcónaí?
SB: Sé, sé, sé.
A: An t-éadach
céanna, na cailíní agus buachaillí, d’fhéadfhá a rá.
SB: Ba ea, ba
ea, orthub uilig.
A: Go dtí cén
aois, mar a déarfhá, a mbeadh buachaill óg nuair a chuirtí bríste air?
SB: Á bhuel, is
tuairim is deich mbliana.
A: Deich
mbliana.
SB: Deich
mbliana.
A: Cén sórt
bríste a chuirtí air?
SB: Bhuel
bríste glúnach.
A: Bríste
glúnach?
SB: Bríste
glúnach.
A: Séard na
cinn a bheadh dúnta thíos faoin nglúin?
SB: Bhuel,
níorbh é, bhídís mar sin uilig, ní raibh aon chraipe, ní raibh aon chraipe mar sin íontub, ní raibh aon phatch
iontu ach sin a fháil.
A: Agus cén
aois a bheifeá nuair a gheobhfá treabhsar fada, mar a thugtaí air?
SB: Ó m’anam go
mbeifheá in ann do bheatha a shaothrú go maith.
A: Sea.
SB: Bheifheá.
A: Cén sórt,
cuir i gcás an mbíodh sé cruaidh ag a' scoil, an mbíodh, an mbíodh an máistir
agus an mháistreás cruaí oraibh an
t-am sin?
SB: Bhuel bhí
an mháistreas[145] cineálta
agus d’fheolaim mé a lán uaithi agus a d’fheolaim mé ón máistír, bhí sé
mífhoighdeach.
A: Bhí.
SB: Agus nuair
a thiocfadh glór gearra dhó ansin leathnódh míshuaimhneas ar na gasúir ansin.
A: Le faitíos?
Ach bhuailtí sibh?
SB: Ó muise,
m’anam go mbuailtí.
A: Agus cé leis
agus cé chomh minic?
SB: Ní
sheasfadh, ní sheasfadh cane-annaí i
bhfad. Chuireadh muid na cane-anna
agus thumadh muid san uisce iad agus is gearr go n-imídís ina liobaracha.
A: Agus ar ndó
bhuailtí tuilleadh sibh faoi sin a dhéanamh?
SB: Ní bhíodh a
fhios aige cé a dhéanfadh é. Is ní inseodh muid ar a chéile. Bhíodh muid sách
rúnmhar ar an mbealach sin.
A: Sea.
SB: Ach
thosaigh sé ar an maide cuilinn sa deireadh.
A: Maide
cuilinn.
SB: Fuair mé
iarraidh dhó trasna sa muineál.
A: Is ar fágadh
marcannaí ar dhaoine?
SB: Bhuel, ní
fhaca mé marc ach beirt.
A: Sin é do
dhóthain. Sin é do dhóthain. Ní dhéanfhá níos measa le hasal.
SB: Baigh deaid
ní dhéanfhá.
A: Agus
bhuailtí sibh chuile áit sibh, ní ar na lámha amháin?
SB: M’anam gur
bualadh na hasail.
A: Ach ní
dhearna sé aon dochar dhuit, an ndearna?
SB: Ní dhearna
ach, maith.
A: Maith.
SB: Maith! Mura
bhfaighfinn an buille sin, ní bhacfainn le tada a fheolaim.
A: Mach meas
tú?
SB: Baigh deaid
ní bhacfainn le rud ar bith a fheolaim.
A: Ach ní
dhéarfhá anois gur cheart dho mhúinteoirí na linne seo dhul ag fárgadh[146] daltaí
mar a bhídís fadó?
SB: Déarfhad is
dhá mbeinnse i mo mhúinteoir bhuailfinnse dúlíne orthub.
A: Ní chreidim
thú, ní chreidim thú.
SB: Bhuel,
dhúiseoinnse suas iad!
A: Ach fan go
bhfeice mé anois, cuir i gcás nuair a d’fhaigheadh sibh laethantaí saoire,
bhuel i dtosach fanfaimid ag an scoil tamaillín an mbíodh oraibh móin a
thabhairt ag a' scoil?
SB: Bhuel
bhíodh nuair a rithfheadht sí gann, ach bhuel d’fhaighfheadh muid
cuireadh abhaile mura mbíodh móin ar bith ann, d’fhágadh muid an baile sula
bhfaighfheadh muid amach an raibh móin ar bith ann.
A: Agus céard a
bhíodh i gceist dhá fhód ab ea, nó?
SB: Dhá fhód, is ceithre fhód, a'
dtuigeann tú, ceithre fhód, [...] ceithre fhód
(Cnag ar an
doras)
SB: Gabh isteach.
A: Cén chaoi bhfuil tú?
(tagann duine
isteach sa chúlra, caint íseal dhoiléir sa chúlra)
Go maith
A dhul amach
roimh an 10 a chlog
Roimh an 10 a
chlog.
A dhul abhaile ar a 10?
A dhul síos roimh
an 10
Sea a dhul síos
ag an teach
Sea
A: Ach inis dhom faoi na fóda móna, dhá fhód ab ea?
SB: Dhá fhód.
A: Ag chuile dhuine?
SB: Ag chuile dhuine.
SB: Ní bhíodh chuile dhuine ann. Ní bhíodh sé in oiriúint,
bhíodh cuid acu amuigh ar maidin. Ní bhíodh an máistir romhainn is bhíodh an dá
fhód spáráilte acub.
A: Cuir i gcás dá mbéarfaí air ag teacht leis an dá fhód?
SB: Corruair gheobhá leadóg dho chane, corruair
b’fhéidir go n-éireodh leat rith thart is corruair nach n-éireodh leat. Baigh deaid nuair a gheobfhá an leadóg chuimhneofhá arís air agus sin é an
fáth go ndeirimse go bhfuil an bualadh ceart agus nach bhfuil aon bhealach le
smacht a choinneáil ach é a choinneáil buailte i gcónaí.
A: Táim a'
ceapadh gur ag magadh atá tú.
SB: Beaigh deaid ní hea.
A: Táim ag ceapadh gurb ea ach is cuma. Bhíodh sibh
cosnochtaí?
SB: Bhíodh muid cosnochtaí.
A: ....isteach níos gaire dhuit.
SB: Bhíodh muid cosnochtaí agus bhíodh an máistréas ag
tabhairt amach dúinn faoi bróga a bheith orainn, go mb’fhearr dúinn cosnochtaí
ná bróga fliuch.
A: Sea agus
cuir i gcás chaithfheadh sibh bróga?
SB: Bhuel, sa ngeimhreadh
amháin.
A: Agus an n-imíodh sibh mórán a' fánaíocht, mar a
déarfhá, ó bhaile agus sibh in bhúr ngasúr scoile? Cé chomh fada is a
ghabhfhadh gasúr sa dara rang, sa tríú rang, ceathrú rang ar an Domhnach abair
anois mar a déarfhá?
SB: Baigh deaid, théadh muid cúpla míle ag baint mónógaí.
A: Céard a bhíodh sibh a bhaint?
SB: Mónógaí. Mónógaí
sléibhe.
A: Inis dhom faoin na mónógaí, céard iad fhéin?
SB: Bhuel mí áirid éicint sa bhFómhar, d'imigh sé as mo
chuimhne cén mhí é, ní fhéadfhainn savail[147]
ar bith a thabhairt ar cé chomh líonmhar is a bheidís, ar an orlach[148].
A: Ar an orlach?
A: Agus ní chloistear caint ar bith ar mhónógaí, nó ní
chloiseann gasúir cur síos ar mhónógaí anois, an bhféadfhá cur síos beag a dhéanamh orthub, mar a déarfhá?
SB: Bheul sórt planda beag a bhíodh ann cuid acu orloch,
ina luí ar chraobh cuilinn nó craobh seiceamar, orlach nó órlach, b’fhéidir go
mbeadh dhá cheann déag ansin dho na mónógaí seo air sin agus d’fhéadfhá an
chraoibhín a tharraingt a' dtuigeann tú agus lán don ghlaic a bheith acu agus
an dtuigeann tú, agus cuid eile bhídís suití
agus bhíodh sé níos moille iad a phiocadh aníos dhon talamh.
A: Agus le hithe a bhídís agaí ab ea?
SB: Ní raibh spíon orthu ná rud ar bith ba mhilse ná iad.
A: Bhfuil siad ag fás fós?
SB: Nach b’shin é an t-iontas atá curtha ormsa an chaoi a
bhfuil meath tagtha ar a chuile rud
sin. Tá meath tagtha ar an éan, ar a' mbreac, d’fhéadfainn bheith cruaí anois.
A: Bhíodh éanachaí agus bric nach bhfuil anois ann?
SB: Is iomaí mónógaí a bhí amuigh ansin a d’fheicteá
maidin mhoch ann, naoscanna, chomh líonmhar anois le druideacha ná préacháin,
go maith, bhuel san áit sin ní fhaca mise aon naoscán le dhá scór bliain, cén
fáth é sin?
A: Cén fáth a déarfhá?
SB: Meath éicint a bheith, donas éicint a bheith ag tíocht ar an saol, é sin, tá an
préachan agus na héanacha alpacha uilig tá siad ag fáil fairsing[149]
agus an deá-éan ag dul i léig.
A: Tá sé sin amhlaidh anois.
SB: An spideog anois, an lon dubh, an chéirseach, feicim imí' uilig iad.
[1]
As Ros Muc don bheirt chainteoirí seo. Spéisiúil go leor is mac é Piaras Ó
Gaora le Colm Ó Gaora, as a leabhar siúd atá an píosa cainte roghnaithe agam.
[2]
Mar 't' a fhuaimnítear an aidiacht shealbhach seo i Ros Muc. ATB.
[3] Sa réimniú seo is minic 'a' breise
ann. Tuilleadh pleite thíos.
[4]
Urú is ní séimhiú a leanann 'sa' sa chanúint. Féach - urú ar lorg ‘ba’ ATB lch.
15 5.4.
[5]
Iasacht 'join' agus an foirceann rí-úsáideach '-áil' buailte anuas air. Nós
coitianta sa chanúint, lch 57 ATB.
[6]
Níl an ginideach le feiceáil
anseo ach san athrú tosaigh. 7.2 lch 22 ATB Tuilleadh pléite air seo ar
ball.
[7]
Cuid de chaint Sheáin san Aibítir Idirnáisiúnta Foghraíochta. Tá go leor den
rithim nach féidir a thrascríobh áfach. Tá rithim thrócaech ag an nGaeilge.
Focus: Irish Traditional Music, Sean Williams,Taylor & Francis, 2009.
[8] Litriú LFRM ar 'foghlaim'.
[9] Is minic gutaí cúnta mar seo ag
deireadh focal sa chanúint.
[10] Is gnách a shéimhítear a leithéid
seo.
[11]
Rangabháil chaite ag críochnú ar /i:/ nós coitianta i Ros Muc féin, féach
thíos.
[12] Seo an leagan is coitianta i
gConamara, 'cén tslí?', 'cén bealach?' sna mórchanúintí eile.
[13]
Bíonn 'gh' caol tostach ag deireadh focail. Lch 10 ATB.
[14]
Déantús faoi leith, litriú ATB.
[15] Fuaimniú ar 'teacht'.
[16] Bíonn an 'a' breise seo le feiceáil
ar bhriathra den réimniú seo.
[17]
Foirm scartha den bhriathar
[18]
Tógáil shuimiúil, leanann 'is' 'timpeall' i gcónaí i gcaint an chainteora seo.
[19]
Ó ‘gach uile’, i gConamara ar fad atá sé seo agus is coitianta é ná aon leagan
eile ann.
[20]
Mar seo a fhuaimnítear 'is dócha'.
[21]
Tá 'cén mhéad' (praghas) agus 'cén méid' (cé chomh mór) ann. ATB. Ní léir go
bhfuil sé seo ag teacht le ceachtar acu.
[23] An módh coinníollach ag glacadh áit
na haimsire gnáthchaite anseo, mar nós anois.
[24]
Iolraí ATB lch 9 an t-ainmfhocal, an foirceann -anna “Cuirtear -í leis an
bhfoirceann -anna sa chanúint seo: ceisteannaí(Conamara)
[25] 'T' breise ag an deireadh an
fhocail, le hais 'ceannach'.
[26]
Iasacht agus an t-iolra coinnithe.
[27] 'Mh' tostach sa suíomh seo.
[28]
Tá an dá leagan de 'tar éis' ann: 'thr'éis' agus 'théis'.
[29]
Foirm scartha den bhriathar agus é sa ghnáthchaite anseo.
[30] Rangabháil a bhfuil beagán den rud
caighdeánach agus den rud canúnach ann.
[31] Leagan de 'cá bhfuil'.
[32]
ATB lch 61 faoi ‘gnótha’ [gnaithe nó gnaithí i gCois Fharraige. Tá an leagan
caighdeánach gnó in úsáid freisin.]
[33]
Séimhítear an 'f' san aimsir seo.
[34]
Leagan ar leith de 'tabhair'.
[35]
Leagan de 'urchar'. Meititéis é seo amháil 'coisméig' ar 'coiscéim'.
[36]
“Cuirtear an foirceann -áilte le haidiachtaí briathartha Béarla: hireáilte,
landáilte, taráilte. Freisin le roinnt gnáthaidiachtaí Béarla: smartáilte,
squareáilte, stubbornáilte. Bíonn blas greannmhar ar fhocail den sórt sin go
minic. Ach tá cuid acu seanbhunaithe agus glactar leo sa teanga scríofa féin:
contráilte, féarailte, siúráilte agus eile.” ATB lch 57. Déanaim amach gur idir
an dá ghrúpa a luíonn ‘tufáilte’.
[37]
Iolra a tógadh ar an nós áitiúil.
[38]
Cuirtear /b/ le forainmneacha réamhfhoclacha sa 3ú pearsa iolra (e.g. acu’ a rá
mar acab’) Tuilleadh pléite thíos. ATB.
[39] Baintear an séimhiú san fhocal seo.
[40]
Focal i gConamara trí chéile ar bhia.
[41]
Cuirtear séimhiú ar bhriathar saor san aimsir chaite a thosaíonn le guta, le
hais chleachtas an CO.
[42]
Is minic 'h' ar bhriathra saora dar tús guta san aimsir chaite. I réimniú 2 a
fheictear an 'bh' seo.
[43]
'Muid/muide' atá ar 'sinn/e' i gConamara, seachas corrleagan siocaithe le
'sinn'.
[44]
Tá suíomh an fhocail ‘freisin’ anseo spéisiúil, pléitear thíos é.
[45] Seanfhoirm de thabharthach atá i
gceist leis seo, 'tigh' an bhunfhoirm. 'Tí' a thugtar ar shiopaí is mar sin. 'i
dTigh Moon's' mar sin.
[46] Ní fhuaimítear an 'gh' sa suíomh seo.
[47]
Leagan atá caol murab ionann agus an CO.
[48]
Go leor de na logainmneacha nach sa Ghaeltacht dóibh is i mBéarla is túisce atá
siad aige.
[49]
Sílim gur botún é seo aige.
[50]
Is cosúil go bhfuil 'cé' inathraithe le 'cá' anseo.
[51]
Tógáil choitianta é seo. 'Cé na [focal san iolra]?'
[52]
‘Múnadh’ leathan agus ní caol mar atá sa chaighdeán.
[53]
Tógáil choitianta é seo.
[54]
Easpa ginidigh anseo. Pléitear thíos é.
[56] Féach an t-iolra. Plé mion thíos.
[57]
Comhfhocal a bhfuil eilimint dhúchais agus eilimint ghallda ann. Ní
'crosbhóthar' atá aige.
[61] Rangabháil chaite arís.
[62] Leagan de 'deartháir'.
[64]
Iolra ar díol suntais é, féach thíos.
[65] Tá rogha ann sa chanúint 'timpeall'
a shéimhiú de réir mar is mian leat.
[68] Baintear breis úsáide as seo thar
leithéidí 'seanmháthair'. CRM.
[69] Dhá alt anseo, rud nach aisteach sa
chaint.
[70] Fad curtha leis an 'a' anseo, amhail
go leor gutaí sa chanúint.
[71] 'Murar tháinig' sa chaighdeán.
[72] Séimhítear 'dó' is mar sin mar nós.
[73] Leagan áitiúil de 'éigin'.
[74] 'Ag' agus 'chuig' ag meascadh lena
chéile, féach thíos.
[75]
An Béarlachas é seo? Sílim é.
[76]
Ní chuirtear an ginideach i bhfeidhm anseo.
[78]
Neamhchaighdeánach ach nós Ros Muc.
[79] Fuaim '-adh' mar /u:/.
[82] An 'amh' seo mar /au/ i gCois
Fharraige agus mar /av/ i gCarna is timpeall air.
[83] Focal Gaeilge é 'leaid' anois ach
ceann é a thógann iolra 's' an Bhéarla beagnach i gcónaí i gConamara cé go
bhfuil an leagan 'leaideanna' ann leis.
[84]
Leanann séimhiú 'le' i gcónaí sa chanúint, ní díreach i gcásanna, 'le bheith'
agus 'le chéile'.
[85] Leathbhealach idir an leagan
caighdeánach agus an rangabháil chaite áitiúil leis an /i:/ ann.
[86]
Leagan áitiúil agus an /x/ imithe.
[87]
Ní chuirtear séimhiú ar an dara heilimint de 'drochfliú' anseo.
[88]
Bíonn fuaim /x/ le clos anseo, i Ros Muc agus sa cheantar máguaird.
[89]
Rangabháil chaite, pleite thíos.
[90] An 'gh' deiridh gan fuaimniú.
[91] Díshamhlú 'n' ina 'r'. Pléifear
thíos é.
[92] Rangabháil chaite dar críoch /-i:/.
[93] Foirm scartha den bhriathar arís.
[94] Iolra le /i:/ breise ann.
[95]
'Taoille' an leagan i gConamara ar 'taoide' ar ndóigh.
[96] Díshamhlú arís anseo.
[97] Amhail 'timpeall/thimpeall'.
[98] Is é 'a thugtaí' an leagan
caighdeánach.
[99] 'Seo libh' pléitear seo thíos faoi
reámhfhocail.
[100] Go stairiúil an leagan a bhfuil
bunús leis. Féach thíos le tuilleadh pléite air seo a fheiceáil.
[101] Consan i lár focail caolaithe.
[102] Rangabháil chaite. le /i:/.
[103] /i:/ 'sciobtha' an leagan
caighdeánach.
[104] 'gur tháinig' sa Chaighdeán
oifigiúil.
[105] Ní dhéantar aon athrú ar an
ainmfhocal sa ghinideach anseo.
[106] 'Mh' tostach mar atá san fhocal
'neamhsuim' luaite in ATB lch 5.
[107] Aithnítear gurb ionann ‘cupla’ agus roinnt anseo, gan /u:/ agus go gciallaíonn
‘cúpla’ le /u:/ beirt. ATB.
[108] Na réamhfhocail thíos, ach féach an
'leo' níos faide anonn sa téacs. Tá an dá leagan ann.
[109] Leagan caighdeánach in úsáid.
[110] Ciallaíon 'áirid' - 'go háirithe'
agus 'aisteach' i gConamara.
[111] Fuaimniú na mórchanúna ar 'trua'.
[112] Iolra le /i:/, plé air seo thíos.
[113] Leagan táite den bhriathar, deirtear
de ghnáth nach ann don fhoirm (chéad phearsa) seo i nGaillimh ach i bhfreagraí
ar cehisteanna amhail 'An raibhis?' 'Bhíos'. Tá roinnt samplaí sna taifeadtaí
nach dtagann leis an tátal sin.
[114] Rangabháil chaite le /i:/ arís.
[115] 'Sa' a mholfaí sa CO anseo.
[116] Coinníollach mar ghnáthchaite anseo.
[117] Litriú bunaithe ar leagan LFRM.
[118] Foirm an ghinidigh ar lár.
[119] An dá fhoirm iolra de 'daoine/í' san
alt seo.
[120] Easpa ginidigh anseo.
[121] Cuirtear an ginideach ann an dara huair, mar cheartú uirthi féin.
[123] Easpa ginidigh anseo. Pléifear an
tógáil seo thíos.
[124] Tá roinnt mhaith tógálacha canúnacha
nach mbeifí ag súil leo i nGaeilge Ros Muc san amhrán seo ach gach aon seans go
mbaineann an t-amhrán le ceantar eile ó cheart. Níor chóir mórán suntais a
thabhairt dóibh ar an mbonn sin.
[125] 'R' caol atá aige anseo, 'r' leathan
atá ag Caitlín Maude ar 'cúrsa'. Seans gur sciorradh focail atá anseo.
[127] 'Sa' agus urú, mar is iondúil.
[128] 'Tí' do theach tábhairne, leagan den
tabharthach 'tigh'.
[129] 'Ag gabháil fhoinn'.
[130] Bheifeá ag súil leis an iolra anseo
ach ní hann dó.
[131] Leagan Gaelaithe de 'alright'.
[132] Tá roinnt foirmeacha den fhocal
caighdeánach 'uile' le fáil sa chanúint.
[133] /au/ atá san fhuaim seo anseo.
[134] Tá roinnt leaganacha éagsúla de
'damhsa' le clos ar na taifeadtaí seo.
[135] Ní fhuaimítear an 'd' anseo.
[136] Briathar táite anseo dar liom, cé go
gcaitheann roinnt foinsí, ar nós ATB, leis amhail is gur dhá eilimint atá
anseo. Is é sin 'Tá dor' agus an 'dor' sin inúsáidte ar fud an bhaill.
[137] 'Ghnóthaigh' an bhunfhoirm,
díshamhlú 'n' ina 'r' agus bá an 'th'.
[138] Tá cuma ait air seo, 'is breá an rud
é' atá sna leaganacha údarásacha den amhrán.
[139] Tugtar faoi dearadh go bhfanann an
ginideach seo, nár chóir a mharcáil sa chaighdeán.
[140] Níl an ginideach le feiceáil anseo.
[141] Gleann a’ Madadh a chloistear ach Gleann na Madadh, Co. na Gaillimhe
atá i gceist is dócha.
[142] Cloistear an 'bh' seo go minic, ach
go háirithe nuair a leanann 'é' nó 'í' é, 'seobh í' mar shampla.
[143] Deireadh an ghinidigh imithe arís.
[144] Tá ginidigh mar seo imithe as don mhórchuid seachas leaganacha
áirithe, féach ATB.
[145] Níl an dara ‘a’ anseo fada ag SB ach tá sé aige níos faide anonn agus
sin é atá ag Caitlín Maude. Sílim gur sciorradh focail atá anseo.
[146] Doiléir mar fhocal ach seans gur ‘faradh’ atá ann “Ionsaí/ropadh” ó
LFARM.
[147] 'Samhail', amhail 'samhradh', ATB,
lch 5.
[148] Ní léir dom a bhfuil i gceist anseo.
[149] Déanaim amach gur Béarlachas an méid seo. 'Ag éirí fairsing' an leagan
stairiúil.
