15 rud nach raibh ar eolas agat faoi chanúintí na Gaeilge!

(foilsíodh leagan den alt seo ar nós.ie cheana)

Is breá le daoine na difríochtaí idir canúintí na Gaeilge a aithint agus a phlé ach conas mar a roghnaíodh na teorainneacha le canúintí na teanga, agus cá háit a stopann canúint amháin is a dtosaíonn ceann eile?

Tá coincheap chanúintí na Gaeilge fite fuaite le teorainneacha tíreolaíocha na tíre. Bhí agus tá stráicí móra in Uladh, i gCúige Mumhan agus i gConnacht a bhfuil an Ghaeilge á labhairt iontu agus leagadh na hainmneacha sin anuas ar na canúintí.

Léiríonn an léarscáil seo taobh eile den scéal. Is éard atá breactha uirthi ná 'iseaghluaiseanna' nó 'teoirlínte' de roinnt de na difríochtaí is tábhachtaí idir na canúintí. Is éard is 'iseaghluais' ann ná líne a mharcálann an teorainn a bhfuil difear i dtréith teanga le brath ar dá thaobh. Mar shampla líne 2, an líne chorcra, taispeánann sí an áit a n-úsáidtear an focal 'cha' in áit 'ní' go traidisiúnta, bhíodh 'cha' in úsáid sa taobh ó thuaidh den líne, ar ndóigh. An chéad sampla baineann sé leis an limistéar ó thuaidh den líne an dara ceann leis an gcuid ó dheas.

Nuair a thagann grúpa de na línte seo le chéile tugtar 'crios iseaghluaiseanna' air. Feictear go bhfuil crios mar sin idir Ulaidh agus Connachta ar an léarscáil, rud a léiríonn go bhfuil an teorainn theangeolaíoch ag teacht, cuid mhór, le teorainn an chúige.

Tá an rud céanna fíor faoin ngrúpa sin de línte os cionn Chontae an Chláir agus féach líne 10, an áit a mbíodh an difear idir na deirí san fhocal 'rugadh' (was born) 'rugú' ó thuaidh den líne agus 'rugag' ó dheas. Tarlaíonn an t-athrú céanna le focail den sórt céanna go minic. Bíonn difríochtaí comhréire nó ord na bhfocal ann chomh maith agus leiríonn go bhfuil difríocht ag teacht ar an teanga de réir mar a bhogann tú ó áit go háit.

Léiríonn 5 an áit a n-athraíonn 'ar an chlaí' go 'ar an gclaí' ó dheas. Is féidir difear ó thaobh béime a fheiceáil chomh maith in uimhir 9 áit a bhfuil an bhéim ar an '-ín' san fhocal cailín.

Tá an léarscáil seo bunaithe ar obair a rinne teangeolaithe éagsúla i lár an chéid seo caite den chuid is mó. Tá eolas ann as roinnt áiteanna nach raibh taifead fiú ar an nGaeilge a bhíodh á labhairt iontu. Bhíothas in ann a dhéanamh amach ó na logainmneacha a fágadh cén cruth a bhíodh ar an nGaeilge in áit faoi leith. Sa tslí seo is féidir línte áirithe a leanúint chomh fada soir le BÁC. Ar an iomlán cabhraíonn a leithéid seo linn tuiscint a fháil ar chanúintí agus mar a n-athraíonn siad ó áit go háit, nach spéisiúil é!

1. 'ao' in 'taobh' fuaimnithe cosúil le 'ú' ó thuaidh.
2. 'cha' in áit 'ní'.
3. Guta gearr anseo.
4. An leagan seo ag na hUltaigh, anuas ar 'Cé leis a raibh tú ag caint?'
5. Séimhiú in áit urú.
6. Guta fada /o:/ in ionad défhoghair /au/ mar 'leabhar' mar 'leór'.
7. Ó thuaidh 'am', 'ball', ach mar 'ám', 'báll' i nGaillimh.
8. Ó thuaidh ainmfhocal 'moladh' mar 'molú', 'mola' ó dheas.
9. Béim ar thosach an fhocail 'cailín', béim ar an dara siolla ó dheas.
10. Rugadh - 'rugú',ó thuaidh, 'rugag' ó dheas.
11. 'ao' i 'caoch' mar 'í' ó thuadh, mar 'é' ó dheas.
12. D'imigh an 'mh' as 'cuimhin' ó dheas, 'is cuín liom'.
13. Comhréir éagsúil anseo.
14. Béim ar an '-ach' i bhfocail ó dheas.
15. An guta in 'poill' mar 'í' ó dheas, défhoghar(dhá ghuta a fhuaimnítear mar shiolla amháin) suas go Gaillimh.

(Tá simpliú mór déanta ar an scéal i roinnt cásanna anseo. Má tá eolas eile uait féach Atlas Teangeolaíochta Wagner.)