Alt é seo le hAlan Titley a d'fhoilsigh an Irish Times sa bhliain 2004.
Lá Bláth
Wed, Jun
16, 2004, 01:00
Crobhingne: "Go
hoscartha, tháinig Buck beathaithe Mulligan ó cheann an staighre, ag breith
scála sobail leis ar a raibh scáthán agus altán ina luí crosach. Bhí a
ghléasfhallaing bhuí gan chrios spréite in airde go réidh ina dhiaidh ar
aithleá séimh na maidne. Thóg sé an scála in airde agus thúschan: Introibo ad
altare Dei."
Aithneoidh
léitheoirí gurb iad sin chéadabairtí Ulysses James Joyce atá á cheiliúradh
chomh háthastúil sin an tseachtain seo. Leabhar é a bhris múnla an úrscéil go
deo, a dhein cathair liteartha as Baile Átha Cliath ar chuma gur dhein Kafka
don Phrág é, nó Dickens do Londain, nó Dostoievski do Phetrograd agus leabhar é
a haistríodh do theangacha an domhain mhóir.
Seoladh
aistriúchán Bulgáirise níos luaithe ná dhá mhí ó shin, agus bhí de náire orthu
gur shíl siad go raibh siad ar cheann de na teangacha ba shia siar sa scuaine.
Ní bheidh a fhios, dá réir sin, go bhfuil aistriúchán Gaeilge den saothar
mórcháile sin ar fáil le tamall de bhlianta anuas - nó an chuid is mó de ar aon
nós.
Thosnaigh
aistriúchán Uiliséas le Breasal Uilsean agus le Séamas Ó hInnéirghe ag teacht
amach ina n-imleabhair shingilte sa bhliain 1992, agus lean ag teacht ina
gcaibidlí aonair go ceann deich mbliana ina dhiaidh sin. Foilseacháin Inis
Gleoire Bhéal Feirste a d'fhoilsigh smut ar shmut. Níor tugadh mórán airde air
mar bhí an cur amach ainnis go maith idir chló agus shéimhiú agus shínte fada
agus sheanlitriughadh.
Ba thrua
sin, mar is saothar réabhlóideach ina shlí féin é. Cuireann bunsaothar ar bith
i gcló aistriúcháin comaoin ar an seiche nua a ghabhann sé uime féin. Síneann
agus feacann agus lúbann an teanga ar shlí a thugann a dúshlán. Tógann amach as
an gcró compordach í; craitheann an seandeannach di. Má réab Ulysses téadracha
boga deasa an Bhéarla as a chéile, níl aon chúis nach bhféadfadh an leagan
Gaeilge a leithéid eile a dhéanamh. Agus déanann, leis, ar an gcuid is fearr
de.
Dóibh
siúd nár léigh níos faide ar aghaidh ná an chéad chaibidil, ná an chéad chúpla
leathanach, go deimhin, beidh cuimhne acu ar na mórfhrásaí: "The cracked
lookingglass of a servant"; "the snotgreen sea"; "the
scrotum-tightening sea" agus mar sin de.
Ní
chúbann na haistritheoirí chucu féin ón dúshlán: "Scáthán scáineach
fosa"; "an mhuir chrantghlas"; "an mhuir a ní teannfháscadh
ar chadairne" agus bíodh is nach mar sin a dhéanfadh gach aon duine é, tá
dáine agus dalbacht a d'oirfeadh do Joyce féin san obair.
Thiocfadh
dul amú a bheith orm, ach ní heol dom an focal "crant" i gcanúint ar
bith de chuid na Gaeilge ar an mbraon bréan sin a chuimilítí le muinchille sa
seansaol. Ach mothaíonn tú go bhfuil sé láncheart ar chnap crua anuas a
díbríodh le fada le frithbheathaigh ó shrónacha bhuachaillí scoile.
Ní móide
go bhfuil "forthuaisceartach" ar "Hyberborian" aon phioc
níos soiléire ná a chéile; ach tá "bodach bolgach" cruinn comair ar
"poxy bowsy" ina ionad ceart féin; déantar "cuma bheosach"
de "look spiffing", ach toisc an Béarla a bheith chomh
seanardscoiliúil sin agus iomlán marbh, tá brí agus fuaimint sa Ghaeilge a
mhaireann.
Bhris
Joyce na rialacha ar fad, agus ba ghá d'aon aistritheoir a bheith ar aon
chomhrámh leis céim ar chéim. Tá nithe neamhchoitianta agus casbhairdneach san
tiontú ag Uilsean agus Ó hInnéirghe, ach tá ábhar soiléasta míorúilteach chomh
maith. Ba cheart go gcuirfí na himleabhair ar fad le chéile in aon eagrán
amháin, cóiriú ceart a chur orthu agus iad a sheoladh ar bharc na teanga amach
ar mhuir an tsaoil.
Cad
déarfá le Molly féin in eireaball an leabhair agus í i lúib mo dhuine:
"sea agus na sráideanna aite uilig agus na tithe bándearga gorma buí agus
na hinscighmí róis agus na fóirdris agus na crobhanna dearga agus na cactais
agus Giobráltar le linn mo ghirseoige mar a raibh mé i mo bhláth an tsléibhe
sea nuair a chuir mé an rós i mo chiabh mar a ndéanadh na cailíní Andalúsaíacha
nó an gcaithfidh mé dearg sea agus an chaoi ar phóg sé mé faoin mhúr Múrach
agus smaoin mé d'aile nach cuma seisean ná duine eile agus ansin d'iarr mé air
le mo shúile chun iarrata athuair agus sea agus d'iarr sé orm ansin go
n-abróinn sea le sea a rá mo bhláth an tsléibhe thug mé i mo bhaclainn ar dtús
é sea agus tharraing síos chugam é go raibh sé in ann mo chíocha a aireachtáil
faoin bholtnas go léir sea agus bhí a chroí ag rith ar séarsa agus sea dúirt mé
sea déanfaidh mé sea."
Ní féidir
a rá nár éirigh go seoigh leo.
